Op 13 januari 2020 postte de Nederlandse visagiste en beautyvlogster Nikkie de Jager, beter bekend als NikkieTutorials, een video op haar Youtube-kanaal met de titel ‘I’m Coming Out’. In de video onthult De Jager dat ze transgender is. Ze had dit aspect van haar leven al een tijd lang met haar volgers willen delen. Maar nu voelde ze zich gedwongen om het te vertellen omdat iemand haar transgender identiteit gebruikte om haar te chanteren. De positieve reacties die De Jager kreeg – ook van internationale media – laten zien dat er veel mensen zijn die transgender personen accepteren. Maar dat neemt niet weg dat De Jager door chantage gedwongen werd om haar persoonlijke leven onderwerp te maken van een publieke discussie.

In deze proef ga je een aantal tekstfragmenten lezen waarin personen en personages – net als Nikkie de Jager in het echte leven – te maken krijgen met regels over wat we ‘normaal’ gedrag vinden voor mannen en vrouwen. Zulke regels bestaan vaak al generaties lang, en lijken ongeschreven. Maar in veel teksten zitten die regels wel: kijk bijvoorbeeld maar naar reclamefolders waarin speelgoed als een mini-strijkplank voor meisjes wordt aangeprezen.

We kijken in deze proef naar literaire teksten die de ongeschreven regels over mannelijkheid en vrouwelijkheid ter discussie stellen. Die ‘discussie’ vindt ten eerste plaats omdat jij, terwijl je leest over andermans ervaringen, jouw eigen leven bewust of onbewust gaat vergelijken met dat van een ander. Ten tweede zijn literaire verhalen minder eenduidig bedoeld dan een persoonlijke boodschap zoals die van Nikkie de Jager. Iedereen geeft net weer een beetje anders betekenis aan zo’n verhaal, en ook dat levert weer discussie op.

Toch kun je het met andere lezers eens worden over zo’n betekenis, zelfs wanneer het gaat over hele individuele ervaringen. Die overeenstemming bereik je door goed te lezen, door nauwkeurig te beschrijven wat je leest en vervolgens in gesprek te gaan met andere lezers. Dat is precies wat je in deze proef gaat doen, met als centrale vraag: hoe stelt literatuur ideeën over mannelijkheid en vrouwelijkheid ter discussie door transgender ervaringen te beschrijven? Om een antwoord te vinden op die vraag introduceren we eerst een aantal termen.

In de volgende stap leer je een aantal begrippen om beter over gender te kunnen nadenken en je leert de basis van wat transgender-zijn inhoudt.

Om goed te begrijpen hoe literatuur mannelijkheid en vrouwelijkheid ter discussie stelt door transgender ervaringen te beschrijven , bespreken we eerst een aantal begrippen: genderexpressie, genderidentiteit, transgender en cisgender.

Genderexpressie en genderidentiteit

De term ‘gender’ gebruiken we voor de manier waarop mannelijkheid en vrouwelijkheid vorm krijgen in een bepaalde cultuur of samenleving. Genderexpressie is de manier waarop jij je eigen mannelijkheid of vrouwelijkheid vormgeeft door middel van je gedrag, je kleding en andere dingen die aan de buitenkant te zien zijn. Maar gender is niet alleen uiterlijk vertoon. Je hebt ook een ‘genderidenteit’. Dit gaat over hoe jij je van binnen voelt, hoe jij als individu je eigen mannelijkheid of vrouwelijkheid ervaart. Dat gevoel hangt samen met je genderexpressie, de manier waarop jij je gender vormgeeft.

Trans- en cisgender

Hoewel we gewend zijn om mensen naar hun geslacht in te delen (als man of als vrouw), zijn er mensen voor wie die indeling niet klopt. Het komt vaak voor dat mannen zich niet altijd super mannelijk voelen of vrouwen zich niet altijd super vrouwelijk. Er zijn bovendien mensen die zich heel vaak of zelfs (bijna) nooit zo voelen als ze door de buitenwereld worden gezien. Voor dit fenomeen worden verschillende namen gebruikt, maar de meest gangbare term is ‘transgender’. Transgender-zijn houdt in dat je je niet identificeert met het geslacht dat je, zogezegd, bij geboorte toegekend hebt gekregen. Het kan dus zijn dat je omgeving je ziet (en behandelt) als een man, maar dat jij je zelf eigenlijk meer een vrouw voelt, of andersom.

De meeste mensen identificeren zich met het geslacht dat de dokter bij de geboorte voor hen heeft vastgelegd. Die mensen noemen we ‘cisgender’. De termen ‘trans’ en ‘cis’ komen uit het Latijn. Daar worden ze gebruikt om aan te geven of iets aan dezelfde kant is als waar jij je bevindt (cis) of aan de overkant (trans). Je zou dus kunnen zeggen dat transgender personen het gevoel hebben dat zij zich aan een andere kant bevinden dan waar de mensen om hen heen denken dat ze zijn.

Genderexpressie, genderidentiteit en transgender

Het begrip transgender hangt nauw samen met de begrippen genderidentiteit en genderexpressie. Transgender personen voelen zich namelijk anders dan de genderidentiteit die anderen geneigd zijn te verbinden aan hun uiterlijk. Hierdoor gedragen transgender personen zich vaak ook anders dan wat mensen van hen verwachten. Bijvoorbeeld wanneer zij kleren dragen die volgens de buitenwereld niet voor hen bedoeld zijn, of als transgender vrouwen make-up dragen net als sommige cisgender vrouwen. Het is trouwens niet zo dat bijvoorbeeld alle mannen die make-up dragen eigenlijk vrouwen zijn, of alle vrouwen die ‘mannen-kleding’ dragen eigenlijk mannen. We noemen iemand alleen transgender als diegene zich van binnen duidelijk anders voelt dan die door de buitenwereld wordt gezien.

Wanneer mensen in de omgeving van transgender personen niet erkennen dat de manier waarop zij zich kleden en gedragen voortkomt uit een oprecht gevoel over henzelf, kan dit leiden tot nare gevoelens of ervaringen. Denk bijvoorbeeld aan het stuk uit Het jongensuur dat je hebt gelezen, waarin Simone het als vernederend ervaart om niet met de (andere) jongens en mannen te mogen zwemmen. Met onderstaande termen kun je zulke ervaringen beter begrijpen en beschrijven, in verhalen of in je eigen leven.

Je hebt in deze stap een aantal nieuwe begrippen geleerd. Je weet nu wat genderidentiteit is en hoe die identiteit zich verhoudt tot genderexpressie. Je kent nu ook het verschil tussen transgender en cisgender personen. In de volgende stap ga je die begrippen toepassen op Het jongensuur.

In stap 2 heb je geleerd wat genderidentiteit is en hoe die identiteit zich verhoudt tot genderexpressie. Je weet dat mensen worden ingedeeld in mannen en vrouwen, ook al klopt die indeling niet voor iedereen. Mensen geven hun eigen mannelijkheid of vrouwelijkheid vorm door middel van hun gedrag, kleding en andere dingen die je aan de buitenkant kunt zien. Veel mensen verwarren genderidentiteit echter met seksualiteit. Die mensen denken bijvoorbeeld dat transgender vrouwen eigenlijk homoseksuele mannen zijn. Maar hoewel gender niet helemaal losstaat van seksualiteit, is het zeker niet hetzelfde.

In stap 1 heb je gelezen over ongeschreven regels die bepalen wat mannelijkheid en vrouwelijkheid is. We noemen zulke regels ook wel ‘gendernormen’. Het is belangrijk om te weten dat één van de strengste gendernormen te maken heeft met seksualiteit. De meeste Nederlanders staan tegenwoordig positief tegenover homoseksualiteit. Toch worden mannen die op vrouwen vallen vaak nog steeds mannelijker gevonden dan mannen die op mannen vallen. Hetzelfde geldt voor vrouwen die op mannen vallen ten opzichte van vrouwen die op vrouwen vallen. Dit fenomeen noemen we dan ook ‘heteronormativiteit’, omdat heteroseksualiteit (onbewust) wordt gezien als een teken van (echte) mannelijkheid of vrouwelijkheid. Aangezien onze ideeën over mannelijkheid en vrouwelijkheid zo nauw verbonden zijn met ons denken over seksualiteit, is het niet vreemd dat genderidentiteit en seksualiteit vaak met elkaar worden verward.

Door die koppeling tussen heteroseksualiteit en mannelijkheid en vrouwelijkheid, vinden veel mensen transgender personen lastig te plaatsen. Heteronormativiteit gaat er namelijk vanuit dat iedereen tot het geslacht behoort dat die bij geboorte toegekend heeft gekregen. Heteronormativiteit gaat dus uit van cisgender mannen en vrouwen. In werkelijkheid kunnen transgender vrouwen ook op (cisgender) vrouwen vallen of transgender mannen op (cisgender) mannen. Ook komen biseksualiteit en andere mogelijke seksuele oriëntaties onder transgender personen gewoon voor.

Literaire teksten helpen je om gendernormen beter te begrijpen omdat personages zich soms heel anders gedragen dan wat je misschien gewend bent of normaal vindt. Door die personages ga je je afvragen of het eigenlijk wel klopt wat wij als de norm zien, en wie die norm bepaalt. Dat gebeurt bijvoorbeeld doordat de relatie tussen seksualiteit en genderidentiteit op heel verschillende manieren vorm krijgt in literatuur. In deze stap ga je zelf ontdekken hoe dat werkt. Je gaat zelf op onderzoek uit naar de manier waarop essays en verhalen transgender ervaringen beschrijven en heteronormativiteit bekritiseren.

Je hebt in deze stap de begrippen die je bij stap 2 hebt geleerd gebruikt om Simones ervaring in Het jongensuur te beschrijven. In de volgende stap ga je wat dieper nadenken over gendernormen en transgender-zijn.

Je bent in deze proef in aanraking gekomen met veel (waarschijnlijk) nieuwe termen. Daarmee heb je de basis geleerd om antwoord te kunnen geven op vragen als: hoe stelt literatuur gendernormen ter discussie? Welke rol krijgt transgender identiteit in Nederlandse verhalen, en wat leert die rol ons over transgender-zijn in de samenleving?

In deze stap ga je aan de hand van de kennis die je hebt opgedaan een aantal korte discussies voeren met je klasgenoten.

In deze stap heb je verder nagedacht over normen over mannelijkheid en vrouwelijkheid en heb je je ideeën besproken met je klasgenoten. In de volgende stap leer je dat transgender identiteit niet alleen over mannen en vrouwen gaat. Sommige mensen identificeren zich niet met één van die twee categorieën maar met allebei, weer anderen juist met geen van beiden.

Je weet nu dat sommige mensen niet tot het geslacht behoren dat ze bij geboorte toegekend hebben gekregen. Tot dusver hebben we het steeds over transgender en cisgender mannen en vrouwen gehad. Er zijn echter ook mensen die zichzelf als man én als vrouw identificeren of juist als geen van beiden. Veel van hen gebruiken het woord ‘non-binair’ om zichzelf te beschrijven. Non-binair is afgeleid van het Griekse ‘bi’, wat ‘twee’ betekent. De term wordt gebruikt om het idee dat er maar twee genders bestaan (man en vrouw) te bevragen.

Mannen en vrouwen zijn bovendien geen tegenpolen van elkaar. Mensen bestaan uit verschillende eigenschappen, die door de samenleving als mannelijk of vrouwelijk bestempeld worden. Sommige mensen hebben meer typisch mannelijke eigenschappen en sommige mensen meer typisch vrouwelijke eigenschappen, maar de meeste mensen hebben een combinatie van de twee. Je kunt je dus ook afvragen in hoeverre het terecht is om die eigenschappen als mannelijk of als vrouwelijk te bestempelen. Je hebt immers ook zorgzame mannen en stoere vrouwen. Ook zijn er veel mannen, vrouwen en non-binaire mensen die zowel stoer als zorgzaam zijn.

Omdat non-binaire mensen zich ook niet identificeren met het geslacht dat ze bij geboorte toegekend hebben gekregen, noemen ze zichzelf soms ook transgender. Dit geldt niet voor iedereen die zich als non-binair identificeert. Dit heeft te maken met de geschiedenis van beide termen en/of met iemands persoonlijke interpretatie van één of beide termen.

Behalve dat niet iedereen zich identificeert met het geslacht dat bij geboorte toegekend is gekregen, weet je nu ook dat sommige mensen zich überhaupt niet als man of vrouw identificeren. Hun genderidentiteit en genderexpressie laten op weer een andere manier zien dat gendernormen niet altijd overeenkomen met hoe mensen werkelijk zijn.

In deze proef heb je iets geleerd over transgender-zijn in de Nederlandse literatuur. Je weet nu dat niet iedereen zich identificeert met het geslacht dat bij geboorte is toegekend. Je hebt gezien dat literatuur een handig middel kan zijn om een transgender ervaring te beschrijven en om gendernormen te bevragen.