Wat betekent het om een meisje te zijn? Wat voor gedrag hoort daarbij, welke gevoelens? Literatuur geeft antwoord op deze lastige vragen. De personages die we tegenkomen in verhalen geven voorbeelden van hoe we ons wel en niet kunnen gedragen. Deze voorbeelden hangen samen met normen: ideeën over welk gedrag als normaal wordt beschouwd. Voor literatuurwetenschappers is het interessant om te onderzoeken hoe personages zich tot bestaande normen verhouden. Volgen ze het ‘normale’ gedrag netjes, of trekken ze wat normaal is juist in twijfel? In dat laatste geval kunnen ze normen ook doen veranderen.

In deze proef doe je onderzoek naar normen rond de vraag ‘wat is/doet een man/vrouw?’ Deze grote vraag vormt een belangrijk thema in literatuur. Antwoorden komen vaak voort uit ideeën over gedrag op basis van iemands biologische geslacht. Maar (literatuur)onderzoekers veronderstellen dat er ook zoiets is als gender. Gender gaat niet over wat mensen biologisch gezien zijn, maar over hoe mensen zich gedragen en presenteren. We gaan hier bij stap 2 dieper op in.

Normen over de manier waarop vrouwelijkheid, mannelijkheid en vergelijkbare identiteiten vormgegeven kunnen worden, noemen we ‘gendernormen’. Rolmodellen (zowel uit literatuur als uit het dagelijks leven) spelen een belangrijke rol in het ontstaan van die gendernormen. Het is soms lastig om deze normen in je eigen tijd te herkennen, omdat je daar dicht bovenop zit en normen al snel gelijkschakelt met ‘normaal’. Een handige manier om gendernormen te bestuderen, is dan ook om terug te kijken naar literatuur uit andere tijdperken. Dat is waar we in deze proef mee zullen beginnen.

In het eerste deel van dit onderzoek ga je werken met een tekst uit circa 1700: Het wonderlyk leven, en de oorlogs-daden, van de kloekmoedige land en zee-heldin. De schrijver van dit verhaal is onbekend. Het verhaal gaat over een meisje dat wil reizen en avontuur wil beleven. Maar haar omgeving vindt dat niet passend, voor een meisje. Ze is zo ongelukkig met alles wat ze als vrouw moet doen, dat ze op een dag van huis wegloopt, zich verkleedt als een man en soldaat wordt. Dat doet ze, wetende dat het in die tijd bij wet verboden was en dat ze, als ze betrapt zou worden, kans liep op de doodstraf.

De relatie tussen man en vrouw staat centraal in deze tekst. Wat kunnen mannen wel dat vrouwen niet kunnen? Wat wordt er verwacht van vrouwen en hoe horen mannen zich te gedragen?

In de laatste stap van deze proef keren we terug naar de moderne wereld en ga je wat je geleerd hebt over gendernormen in historische Nederlandse literatuur toepassen op fragmenten van een modern verhaal.

In deze stap heb je alvast kort verkend hoe literatuur en media om kunnen gaan met bestaande gendernormen. In de volgende stap maak je kennis met instrumenten waarmee je gender op een meer systematische manier kunt onderzoeken.

De hoofdvraag van dit onderzoek is ‘hoe gaan teksten om met gendernormen?’. Om deze vraag op een wetenschappelijke manier te kunnen beantwoorden, heb je analyse-instrumenten nodig. Analyse-instrumenten zijn centrale begrippen die je in je onderzoek gebruikt. In deze proef zijn dat gender, waar je in stap 1 al over gelezen hebt, en performance. Wat beide precies betekenen, lees je hieronder. Deze instrumenten zijn belangrijk omdat ze je helpen je resultaten op een scherpe manier te kunnen bespreken: hoe beter je je instrumenten definieert, hoe makkelijker je je resultaten kunt delen met andere onderzoekers. Door die discussie kun je je resultaten vervolgens nog verder aanscherpen.

Gender en performance uitgediept

De Amerikaanse literatuurwetenschapper Judith Butler was een van de eersten die gender van geslacht onderscheidde en gender los van lichamelijke kenmerken begon te bestuderen. Ze bedacht daar de nodige analyse-instrumenten voor. Daarom vind je in genderonderzoek veel Engelse termen. Butler beschrijft gender als een cultureel, in plaats van een biologisch fenomeen. Dat betekent dat het gemaakt is door mensen in plaats van door de natuur. Gender is niet iets dat is, maar iets dat wordt gemaakt door middel van een performance. Je kunt het zien als een rol die je continu speelt, zonder dat je je daar echt van bewust bent. Deze theorie, waar Butler  in 1988 voor het eerst over publiceerde, stond lijnrecht tegenover wat de meeste van haar  tijdgenoten dachten.

Het woord performance komt uit de theaterwereld en dat is zeker niet toevallig. Butler vergelijkt gender namelijk met rollen in een toneelstuk. Net zoals acteurs hun rollen opvoeren op het toneel, voert iedereen zijn of haar gender op in het dagelijkse leven. Dat wil niet zeggen dat gender nep is. Een toneelstuk bestaat alleen op het moment dat het wordt opgevoerd. Hetzelfde geldt voor gender: het ontstaat en bestaat op het moment van de opvoering. Door gender te beschouwen als een opvoering – een performance dus – wil Butler aangeven dat gender geen hard feit is, ook al lijkt dat vaak wel zo. Aan de opvoering zijn allerlei maatschappelijke normen en verwachtingen gebonden, over hoe de rol van een meisje of jongen het beste ‘gespeeld’ kan worden. Bijvoorbeeld: van een meisje verwachten we een bescheiden opvoering, van een jongen een stoere. Soms zijn die verwachtingen zo sterk dat ze wel feiten lijken, maar het ligt dus ingewikkelder.

In deze proef volgen we de theorie van Butler. We nemen aan dat we door te kijken naar de performances van personages uitspraken kunnen doen over de manier waarop ze hun gender vormgeven. Performance kun je vinden in de manier waarop de personages zich gedragen. Kijk bijvoorbeeld naar hoe ze zich gedragen en presenteren, maar ook naar hoe ze met taal omgaan. Wat zeggen ze precies, en hoe?

In deze stap heb je kennis gemaakt met de theorie van Judith Butler over gender en performance, en heb je geoefend met de toepassing van deze termen. In de volgende stap verdiep je je verder in Het wonderlyk leven door middel van deze instrumenten.

Nu je met behulp van de instrumenten een eerste analyse hebt gemaakt, kunnen we een volgende stap nemen en bekijken hoe gendernormen in Het wonderlyk leven worden gebruikt. Is het verhaal geschreven om bestaande normen aan te vallen, of juist om ze te ondersteunen?

Vaak wordt aan het begin van een boek de toon al gezet. Daarom kijken we in deze stap naar het voorwoord van de uitgever en de eerste pagina’s van het verhaal. Wat wordt jou als lezer duidelijk gemaakt over gendernormen?

In deze stap heb je met behulp van de begrippen gender en performance een eerste opzet gemaakt voor je antwoord op de hoofdvraag van deze proef. In de volgende stap ga je dit verder uitwerken.

Met alleen het begin van het verhaal kun je al veel doen, maar als literatuurwetenschapper kun je niet stoppen na het eerste hoofdstuk. Omdat we het liefst uitspraken doen over een zo’n groot mogelijk deel van de tekst, maar hier niet de tijd hebben om het hele verhaal te lezen, gaan we in deze stap de klas in groepen verdelen. Iedere groep behandelt één belangrijk fragment uit de tekst. Door vervolgens alle bevindingen klassikaal te bespreken, krijgt iedereen alsnog een zo compleet mogelijk beeld van het verhaal.

Hieronder staan de fragmenten waar je uit kunt kiezen, voorzien van een korte beschrijving. Het is handig als de fragmenten zo verdeeld worden dat ze allemaal gelezen worden door een ongeveer even grote groep.

Fragment 1: Het hoofdpersonage begint aan haar reis en verwisselt haar oude kleding voor mannenkleding (hertaling).

Fragment 2: Na in een gevecht gewond te zijn geraakt, is de hoofdpersoon door een boer gered en mee naar zijn huis genomen. Terwijl ze herstelt, komt de hoofdpersoon in contact met Margo, de dochter van de boer, die wel erg veel interesse heeft in deze gewonde soldaat (hertaling).

Fragment 3: Na een meningsverschil gaat de hoofdpersoon met een andere soldaat op de vuist (hertaling).

Fragment 4: De hoofdpersoon is gewond geraakt. Zijn vriendin – het jonge meisje uit het fragment uit stap 2 – komt op ziekenbezoek en zorgt voor haar (hertaling).

Fragment 5: Na een lange dienst in het leger keert de hoofdpersoon terug naar haar ouders, nog steeds gekleed als een soldaat (hertaling).

In deze stap heb je een literatuuranalyse gemaakt en enkele belangrijke fragmenten van Het wonderlyk leven uitvoerig bestudeerd en besproken op het voorkomen van gendernormen. In stap 5 ga een vergelijkbare analyse maken van een fragment uit een moderne roman.

Tot nu toe heb je veel gewerkt met vroegmodern materiaal, waar gender een belangrijk onderwerp bleek te zijn. Gender is ook nu nog actueel. We gaan nu een stap maken naar moderne literatuur, en die onderzoeken met wat je geleerd hebt van de vroegmoderne tekst die je onderzocht. Zo zie je wat literatuuronderzoek praktisch oplevert: door het analyseren van zowel oude als nieuwe teksten kun je nadenken over zaken die er nú toe doen. Daarover gaat deze laatste stap van deze proef.

Je gaat nu alles wat je geleerd hebt over gender, performance, gendernormen en de manieren waarop personages daarmee om kunnen gaan, toepassen op een fragment van een moderne roman: Geachte heer M van Herman Koch, uit 2014. Dit is een compleet ander verhaal dan Het wonderlyk leven, zoals je zult zien. In deze tekst is gender geen centraal thema, maar speelt het op een subtielere manier alsnog een belangrijke rol.

Je hebt wat je geleerd hebt over gender toegepast op een moderne tekst. Verder heb je je bevindingen uit deze stap vergeleken met je analyse van een historische tekst om te bepalen wat er in 300 jaar tijd veranderd is op het gebied van gender en gendernormen. Vind je dit onderwerp interessant en overweeg je over gender je profielwerkstuk te schrijven? Klik dan op de knop ‘Profielwerkstuk’ hieronder.

Deze proef werd geschreven en getest door Luke Schouwenaars.