Wat betekent woordgebruik voor de literatuuronderzoeker?
In 2013 verkoos Van Dale ‘selfie’ tot woord van het jaar. De definitie luidde: ‘een gefotografeerd zelfportret, meestal gemaakt met een digitale camera, een smartphone of webcam’. Kort voor 2013 was er een nieuwe generatie smartphones op de markt gekomen. Naast de gebruikelijke camera aan de achterkant hadden die ook een lens aan de voorkant van het toestel. Zo kon je ineens heel eenvoudig foto’s van jezelf te maken. De telefoons vlogen over de toonbank, en de sociale media vulden zich met selfies.

Van Dale verkiest niet zomaar ‘een woord van het jaar’. De nieuwe term moet een zekere sociale of culturele impact hebben. Dat wil zeggen: veel gebruikt worden, of controverse oproepen. De opkomst en populariteit van het woord selfie – in samenhang met een bepaald type teksten (sociale media in dit geval) – vormen voor onderzoekers van literatuur een interessant studieobject. Want het gebruik van dit woord vertelt iets over de actuele, hedendaagse cultuur. Binnen die cultuur spelen bepaalde teksten – waaronder literaire – mogelijk eigen rollen. Maar welke precies, wat zeggen die teksten daarmee over de culturen waarin ze gebruikt worden? 

Literatuuronderzoekers kunnen deze vraag in het geval van het woord selfie vanuit verschillende invalshoeken benaderen.

• ze kunnen kijken naar het product dat je maakt met de selfie (een zelfportret). En naar het medium dat je daarvoor gebruikt (de smartphone). Product en media samen zorgen ervoor dat je een digitaal zelfportret kunt zien als een middel waarmee we onze identiteit snel en breed aan anderen tonen. Het zelfbeeld wordt ‘gemedieerd’ door technologie, zou onderzoeker McLuhan zeggen. McLuhan ken je misschien van zijn meest beroemde uitspraak, ‘the medium is the message’.
• andere onderzoekers zien de populariteit van de selfie als teken dat een zekere obsessie met jezelf in de hedendaagse cultuur gefaciliteerd of zelfs aangemoedigd wordt. Een woord als selfie ontstaat als erkenning voor bepaald gedrag.
• ook kun je de selfie analyseren als signaal dat je voor het vormen van je identiteit geen anderen meer nodig hebt. Waar je vroeger aan voorbijgangers vroeg om een foto van jou te maken, doe je het nu gewoon zelf. Nu kun je de beeldvorming – het beeld dat anderen van je hebben – zelf in handen nemen. Dankzij de smartphone met twee camera’s hebben we nu controle over hoe anderen ons te zien krijgen.

Achter het woord selfie gaan dus nieuwe ideeën schuil die in een bepaalde cultuur leven. Ideeën over identiteit en over het gebruik van media. Dit voorbeeld laat zien waarom woorden interessant zijn voor literatuuronderzoekers. Dankzij grootschalige digitalisering van teksten, kunnen literatuuronderzoekers nu meer doen dan een enkel woord bestuderen. Ze kunnen systematisch op zoek naar patronen in de samenhang tussen literatuur en de ontwikkeling van ideeën achter die woorden.

In deze stap heb je geleerd dat we woorden kunnen beschouwen als sporen van nieuwe gebruiken, gedragingen of denkbeelden. In stap 2 maak je kennis met de instrumenten die je kunnen helpen bij onderzoek naar patronen in het woordgebruik in literaire en niet-literaire teksten uit het verleden.

Een vraag, instrumentarium en een methode
Als je een antwoord wilt vinden op wetenschappelijke vragen, dan moet je weten wat precies je vraag is. Daarna heb je instrumenten nodig waarmee je precies kunt beschrijven wat je onderzoekt. In het geval van woordgebruik kun je denken aan meetinstrumenten die de frequentie van het woordgebruik in kaart brengen. Of instrumenten die zicht geven op de spreiding (de distributie) van het gebruik van woorden. Zoals je een liniaal gebruikt om de maat van een afstand of lengte te nemen, zo gebruik je frequentie- en distributiematen om vat te krijgen op teksten. Daarnaast heb je een methode nodig, een systematische manier om tot nieuwe kennis te komen. Iedereen die met die methode werkt, gebruikt dezelfde instrumenten. De kennis die je met die instrumenten opdoet, kan zo gestapeld en vermeerderd worden. Ook kun je beter met elkaar discussiëren als je dezelfde methode gebruikt hebt. Alle stappen die je als onderzoeker neemt, zijn immers voor je discussiegenoten inzichtelijk en begrijpelijk.

Wat hebben we nodig om onderzoek te doen naar de historische betekenis van (nieuwe) woorden in de Nederlandse literatuur? We komen niet ver met de verkiezing van het woord van het jaar, want die bestaat pas sinds 2007. Bovendien zijn we niet alleen in nieuwe woorden geïnteresseerd, maar ook in verschuivingen van de frequentie en distributie van bestaande woorden. Gelukkig is er tegenwoordig een schat aan historische teksten digitaal beschikbaar die we met handige zoekmiddelen kunnen doorzoeken op bepaalde woorden. In deze stap leer je hoe je daarmee moet omgaan.

Instrumentarium uitgediept: hoe onderzoek je een ijsberg?
Als (literatuur)historicus ben je altijd afhankelijk van historische bronnen en archieven. Je kunt een bepaald stukje van het verleden slechts beschrijven voor zover dat vastgelegd is in de teksten die bewaard gebleven zijn.

Met dat probleem hebben wij ook te maken in deze proef. Stel dat we op zoek zijn naar de introductie van het woord ‘macaroni’ in het Nederlands. We kunnen dan gaan zoeken in een digitale collectie, maar we weten natuurlijk niet of de beschikbare teksten een representatief beeld schetsen. Het is tenslotte mogelijk dat het woord macaroni al langer in spreektaal gebruikt werd, maar pas later opgeschreven is. Of dat het archief niet beschikt over de juiste teksten. Bovendien heeft geen enkel archief al zijn materiaal gedigitaliseerd. We onderzoeken dus een ijsberg waarvan slechts het topje zichtbaar is boven het zeeoppervlak.

De overlevering van teksten is door verschillende selectiemomenten bepaald:

1. De schrijver besloot een bepaalde gedachte of ervaring wel of niet op te schrijven.
2. Een uitgever heeft die tekst wel of niet verspreid.
3. Een archivaris heeft deze tekst wel of niet opgenomen in een archief.
4. Een conservator heeft de tekst wel of niet gedigitaliseerd.

Tot slot maak je als onderzoeker zelf nog een selectie van de beschikbare teksten. Die selectie van onderzoeksmateriaal noemen we een corpus. Al met al maakt dit het moeilijk in te schatten hoe het topje dat je wél ziet, zich verhoudt tot wat er zich onder water nog bevindt. In de volgende stap ontdek je hoe een belangrijk onderzoeksinstrument dat je voor dit onderzoek kunt gebruiken (de Ngram-viewer) dit probleem deels ondervangt.

Nu je de beperkingen kent van onderzoek met behulp van een digitaal corpus, ben je klaar om zelf met zo’n corpus aan de slag te gaan. In de volgende stap ga je experimenteren met corpusonderzoek: je doorzoekt een grote verzameling teksten op voorkomen van bepaalde woorden.

Tijdens het experiment kun je zelf onderzoek doen naar woordfrequenties. Zo kun je bepaalde historische gebruiken of denkbeelden op het spoor komen. Voor dit doeleinde zijn eenvoudig te gebruiken tools ontwikkeld, waaronder de zogenaamde Ngram-viewer van de Digitale Bibliotheek voor de Nederlandse Letteren (DBNL). Die levert een grafiek die van elk jaar tussen 1500 en 2000 de frequentie van je zoekterm weergeeft in alle gedigitaliseerde teksten uit dat jaar. De tool doorzoekt daarvoor verschillende digitale collecties van de Koninklijke Bibliotheek. Je kunt kiezen of je de Ngram-viewer de relatieve , dan wel absolute frequentie van woorden wilt laten uitzoeken. De absolute frequentie verwijst naar het totale aantal ‘hits’ (treffers) van een woord in een bepaald jaar. De relatieve frequentie zet het totale aantal hits af tegen het aantal teksten dat gedigitaliseerd is in dat jaar. Zo krijg je een betere indruk van het gebruik van dat woord door de jaren heen. En dus een kans om in te schatten hoe het topje zich mogelijk verhoudt tot de rest van de ijsberg. De Ngram-viewer staat je ook toe de frequentie van verschillende woorden in een grafiek te tonen. Ook dat is een middel om in te schatten hoe de topjes van alle ijsbergen die je in kaart wil brengen zich tot elkaar verhouden.

Daarnaast, en dat is belangrijk voor de literatuuronderzoeker, kun je in de Ngram-viewer een overzicht per genre opvragen. Dat geeft de mogelijkheid te zien of woordpatronen in literaire en niet-literaire genres verschillen.

In deze stap heb je gewerkt met een concreet corpus. Zo leerde je welke vragen je kunt beantwoorden door vele teksten tegelijkertijd te doorzoeken, en welke vragen misschien een andere aanpak vereisen. In de volgende stap reflecteer je op je bevindingen.

Met de lakmoesproef test je wat je te weten bent gekomen tijdens het experiment. Was het nuttig om een digitaal corpus te doorzoeken op woordfrequenties? Wat zeggen deze frequenties over de betekenis van woorden in een bepaalde periode? Kun je daar wel iets over zeggen, of moet je dan nog altijd de teksten zelf lezen?

Bij de lakmoesproef heb je argumenten geformuleerd voor of tegen een van de stellingen. Dat deed je op basis van je bevindingen uit de vorige stap, het experiment. Zo trok je onderbouwde conclusies op basis van je onderzoek.

In het vrije experiment is er ruimte om naar eigen inzicht verder onderzoek te doen met de instrumenten en tools die we in deze proef gebruikt hebben. Bijvoorbeeld ook als opstapje voor het schrijven van een profielwerkstuk. Daarnaast is het vrije experiment een ruimte voor creatief schrijven. We geven je richtlijnen om creatief te reflecteren op de thema’s die in deze proef aan de orde kwamen.

Ben je benieuwd naar andere mogelijkheden voor het schrijven van een profielwerkstuk over literatuur? Klik dan eens op de ‘Profielwerkstuk’-knop en lees enkele suggesties voor grotere onderzoeksvragen die je in een profielwerkstuk kunt uitdiepen.