Waarom is het verschijnsel voordracht voor literatuuronderzoekers van belang?
In deze proef onderzoeken we de rol die de voordracht van teksten in de middeleeuwse vertelcultuur speelde. Onze voorouders namen op andere manier kennis van verhalen dan nu. Boeken werden nog met de hand geschreven. Die waren dus onbetaalbaar voor gewone stervelingen, die bovendien meestal niet konden lezen. Daarom werden verhalen niet gelezen, maar doorverteld en voorgedragen. Door iedereen die er maar plezier in had, maar ook door voordrachtskunstenaars die hiervan hun beroep maakten: troubadours. Die reisden feesten, bruiloften en markten af om hun verhalen te vertellen. Onderzoekers bestuderen Middelnederlandse teksten om te zien hoe de voordracht van teksten in zijn werk ging. Hoe werden teksten zo aangepast dat ze te onthouden waren? Dat kun je in deze proef naspeuren in een tekst die meer dan 600 jaar oud is: de Beatrijs, een zogenaamd ‘Mariamirakel’ uit 1374.

De Beatrijs
De tekst die we kennen als ‘de Beatrijs’, vertelt het verhaal van een kosteres van adellijke afkomst in een klooster voor rijke nonnen. Ze is erg vroom en ijverig, maar het leven als non heeft ook zo zijn nadelen. Ze kan het verlangen naar de liefde niet weerstaan en stuurt haar jeugdliefde een brief. Die verschijnt zeven dagen later aan de poort van het klooster. Hij overlaadt zijn geliefde met cadeaus en neemt haar mee naar de stad, waar ze zeven jaren in luxe leven. Totdat het geld op is. Op een dag is de man gevlogen en blijft Beatrijs achter met hun kinderen. Noodgedwongen prostitueert ze zichzelf om voor haar kinderen te kunnen zorgen. Ze leven ze nog zeven jaren in armoede. Dan krijgt Beatrijs drie nachten achter elkaar een droom. God roept haar op om terug te keren naar het klooster. En daar is dan het ‘mirakel’: Maria heeft veertien jaren haar werk als koster overgenomen. Niemand in het klooster heeft gemerkt dat Beatrijs er al die tijd niet was. De nonnen weten niets over haar leven buiten het klooster. Beatrijs keert uiteindelijk terug en biecht haar zonden op aan de abt, het hoofd van het klooster. Hij vergeeft haar en belooft het bijzondere verhaal door te vertellen. Zodat de mensen nog eeuwen later kunnen horen over Maria’s goedheid.

Hoe onderzoek je de effecten die het voordragen van deze tekst had op de vorm van de tekst? En hoe mensen elkaar zeshonderd jaar geleden verhalen vertelden? Er zijn tenslotte geen opnames van gemaakt. In de volgende stap doen we enkele suggesties. We geven je onderzoeksinstrumenten waarmee je meteen aan de slag kunt.

Een vraag, instrumentarium en een methode
Als je een antwoord wilt vinden op wetenschappelijke vragen, dan moet je eerst weten wat precies je vraag is. Ook heb je instrumenten nodig waarmee je kunt beschrijven wat je onderzoekt. In het geval van de analyses van voordracht heb je veel aan meetinstrumenten die het rijmschema, het metrum en de vertelsituatie in kaart brengen. In feite zijn dat instrumenten waarmee je de toenmalige performance (=opvoering) kunt onderzoeken: je speurt de tekst met deze middelen na op tekenen van de opvoering ervan. Je onderzoekt, met andere woorden, de performatieve functie van die tekst. Kennis die met die instrumenten verkregen wordt, kan zo gestapeld en vermeerderd worden. Ook kun je  discussiëren met elkaar als je dezelfde instrumenten gebruikt hebt. Alle stappen die je als onderzoeker neemt, zijn immers voor je discussiegenoten inzichtelijk en begrijpelijk.

Rijm, metrum en vertelsituatie uitgediept
Bijna alle Middelnederlandse literaire teksten zijn op rijm gezet. Rijm heeft een bepaald effect als je in stilte leest, maar meer nog als je een tekst voordraagt. Het geeft ritme aan je voordracht. En helpt je ook te onthouden welke versregel er volgt op de regel die je aan het voordragen bent. Als onderzoeker kun je aan het rijmschema goed zien welke regels van een tekst bij elkaar hoorden, en in ieder geval samen uitgesproken moesten worden. Een verteller kon bijvoorbeeld nooit stoppen in het midden van twee versregels die door het rijm aan elkaar gepaard werden. Deed hij dat wel, dat krijg je een ongemakkelijk soort cliffhanger: een stop op een punt waar een zin eigenlijk doorloopt, maar door de verteller afgebroken wordt, in plaats van een stop waar het verhaal een wending neemt.

Metrum
Een tweede aanwijzing voor onderzoekers met betrekking tot de manier waarop literatuur voorgedragen werd, is ‘metrum’. Metrum is een soort ritme in de tekst dat ontstaat door de klemtonen van woorden. Klik hieronder voor een voorbeeld van een ‘jambisch’ gedicht, een gedicht waarbij de klemtoon (bijna) altijd op de tweede lettergreep komt.

Metrum geeft de tekst dus een muzikale klank. Die klank hoor je natuurlijk alleen als je de tekst hardop uitspreekt. Daarom is metrum ook een aanwijzing dat een bepaalde tekst opgevoerd of voorgedragen werd. Het metrum geeft de onderzoeker ook informatie over tekstdelen die bij elkaar hoorden. Wisselingen in metrum zouden er bijvoorbeeld op kunnen duiden dat er midden in een gedicht een lied wordt opgenomen. Liedteksten richten zich naar een melodie, en hebben daardoor vaak een ander metrum dan teksten die bedoeld waren voor de voordracht.

Vertelsituatie
Daarnaast is er voor de onderzoeker nog een derde soort aanwijzingen in de tekst verscholen: aanduidingen die iets zeggen over de rol van de verteller. Zo bevat de Beatrijs enkele lezersaansprekingen, zoals in regel 481-482:

Hier sluit de verteller een episode in het leven van Beatrijs af en kondigt een nieuwe periode aan. Interessant aan dit fragment is dat hij/zij het publiek betrekt in het verhaal: de verteller spreekt zijn gehoor aan. Hij/zij impliceert dat zijn publiek luistert. Door zulke interacties met het publiek weten we dat zulke verhalen voorgedragen werden. We zien een glimp van hoe zo’n middeleeuwse performance eruit zag.

In deze stap maakte je kennis met ‘performatieve literatuur’ en lieten we zien hoe je de voordracht van teksten kunt onderzoeken. In de volgende stap ga je daadwerkelijk aan de slag met de originele tekst van de Beatrijs, met een hedendaagse opname van die tekst en met een moderne vertaling door Willem Wilmink.

Tijdens het experiment kun je zelf aan de slag met de instrumenten die je in de vorige stap hebt leren gebruiken. In deze proef staat de tekst van Beatrijs centraal, in verschillende verschijningsvormen. We bestuderen de originele en enige overgebleven handgeschreven versie van dit verhaal, uit 1374. Daarnaast beluister je een hedendaagse voordracht van de Beatrijs, op de site Vogala. Tot slot vergelijk je de originele tekst met een moderne vertaling door Willem Wilmink.

In deze stap experimenteerde je met voorgedragen literatuur door teksten te analyseren en beluisteren. Door systematisch te letten op rijm, metrum en andere performatieve aspecten van literatuur, kreeg je inzicht in het wetenschappelijke probleem: hoe verandert een tekst als je hardop leest?

Met de lakmoesproef test je wat je te weten bent gekomen tijdens het experiment: wat heb je leren aan te tonen? Wat kun je zeggen over de voordracht van middeleeuwse teksten, zelfs als alleen teksten overgeleverd zijn?

In deze stap reflecteerde je op je bevindingen uit de vorige proef door een stelling te onderbouwen of weerleggen. Je vond je argumenten in de bevindingen. Zo werkt wetenschappelijk onderzoek: met systematisch gestructureerde waarnemingen kun je een hypothese bewijzen of weerleggen. In de volgende stap is er meer vrijheid om op een verdiepende manier het onderwerp te onderzoeken.

In het vrije experiment is er ruimte om naar eigen inzicht verder onderzoek te doen met de instrumenten en tools die we in deze proef gebruikt hebben. Daarnaast is het vrije experiment een ruimte voor creatief schrijven. We geven je richtlijnen om creatief te reflecteren op de thema’s die in deze proef aan de orde kwamen. Beide opdrachten resulteren in een eigen ‘voordracht’ die je in de klas zal geven.

Ben je benieuwd naar andere mogelijkheden voor het schrijven van een profielwerkstuk over literatuur? Klik dan eens op de ‘Profielwerkstuk’-knop en lees enkele suggesties voor grotere onderzoeksvragen die je in een profielwerkstuk kunt uitdiepen.