Vondel vandaag

Ben je wel eens in een Vondelstraat geweest? Daar zijn er veel van in Nederland. De zeventiende-eeuwse dichter Joost van de Vondel leeft door in de namen van straten en parken. Maar wat herinnert ons verder nog aan Vondel? En: wat is herinneren voor een samenleving, waarom is het belangrijk en hoe werkt het eigenlijk? Dit zijn de onderzoeksvragen waar deze proef om draait.

Vandaag de dag is Vondel dus nog in het straatbeeld aanwezig. Ook in de dagbladen duikt de zeventiende-eeuwse dichter vrij geregeld op. Bekijk bijvoorbeeld de foto hieronder uit het AD van 2016.

Basisschoolkinderen planten tulpenbollen bij het Vondelmonument in Amsterdam (Vondelpark). Een veelzeggend beeld. Het laat zien dat de jonge generaties (kinderen) meehelpen een herinnering levend te houden aan een ‘monumentaal’ (indrukwekkend) persoon in de Nederlandse cultuur: Vondel.

Wat is herinneren en waarom is het belangrijk?

Zo’n foto als die hierboven is op het eerste gezicht een (vrij recente) herinnering aan wat er bij het Vondel-monument gebeurd is. Foto’s als deze zijn herinneringen. Maar met de keuze van wie of wat en hoe je fotografeert, maak je ook herinneringen. Een foto kan speciaal voor jouzelf waardevol zijn, zoals een selfie, dan is het een individuele herinnering. We spreken van collectieve herinnering als foto’s of andere beelden, of verhalen, of voorwerpen ook voor de familie, voor een dorp, een stad, de provincie of heel Nederland waardevol zijn (bijvoorbeeld Koningsdag, oorlogsmonumenten, het Dagboek van Anne Frank).

Het gevaar van vergeten

Wat verleden tijd is, kan ook vergeten worden, verdwijnen uit de collectieve herinnering. Hoe meer er uit het verleden vergeten wordt, hoe lastiger het wordt om het heden, de huidige samenleving te begrijpen.

Herinneringscultuur en literatuur

Door herinneren én vergeten ontstaat in een samenleving een herinneringscultuur. Literatuur heeft in de herinneringscultuur een belangrijke functie, aangezien veel verhalen, gedichten en toneelstukken het verleden laten her(be)leven. Dat gebeurt bijvoorbeeld in literatuur over de Tweede Wereldoorlog, of over de ‘gouden’ eeuw waarin Vondel leefde.

In deze stap heb je kennisgemaakt met Vondel als belangrijke dichter uit het Nederlandse verleden. Hij heeft nog steeds een fysieke plek en rol in de Nederlandse samenleving. In de volgende stap krijg je instrumenten aangereikt om die te onderzoeken.

Een vraag en het instrumentarium

Wat herinnert ons aan de zeventiende-eeuwse dichter Vondel, en waarom? Om deze onderzoeksvraag te kunnen beantwoorden, heb je instrumenten nodig. In dit geval zijn dat termen die je helpen de herinneringscultuur rond Vondel te ontleden: herinneringsplaatsen, literair erfgoed en toe-eigening.

Wat zijn herinneringsplaatsen?

Het begrip ‘herinneringsplaats’ komt van het Franse ‘lieu de mémoire’. Deze term werd aan het eind van de twintigste eeuw geïntroduceerd door de Franse historicus Pierre Nora. Een herinneringsplaats is gekoppeld aan een herinnering uit het verleden. Om die niet verloren te laten gaan, worden er herinneringsplaatsen ingericht. Die verbinden mensen (opnieuw) met het verleden, zorgen ervoor dat ze de herinnering niet vergeten.

Een herinneringsplaats kan tastbaar zijn: een standbeeld, een kerk of een park. Daarnaast zijn er ook niet-tastbare herinneringsplaatsen zoals feestdagen of herdenkingsmomenten.

Wat is literair erfgoed?

Literair erfgoed is literatuur uit het verleden die waardevol wordt gevonden en wordt bewaard om aan volgende generaties lezers door te geven. Welke literatuur tot het erfgoed wordt gerekend, is van oudsher al een zaak van groepen professionele lezers (zoals critici, uitgevers, boekhandelaren en literatuurwetenschappers). Zij discussiëren en onderhandelen er voortdurend over, in een doorlopend proces. Wat literair erfgoed precies ‘is’, kan dan ook niet voor altijd en eeuwig muurvast bepaald worden. Dit komt ook doordat mettertijd de opvattingen over literatuur steeds opnieuw veranderen en steeds nieuwe generaties professionals onderhandelen over wat zij waardevolle literatuur vinden

Wat is toe-eigening?

Toe-eigening van literatuur is in de eerste plaats een persoonlijk proces. Als je bijvoorbeeld een roman uitkiest of aangereikt krijgt, en die roman vervolgens leest, dan geef je zelf betekenis aan de inhoud. Dan heb je je die roman, met andere woorden, ‘toege-eigend’: je hebt je er individueel mee verbonden. Dit kan een opstap zijn naar collectieve toe-eigening, namelijk wanneer je in een groep je leeservaringen uitwisselt en over de roman discussieert om tot een gezamenlijke interpretatie te komen. Wanneer een bepaalde tekst of gebeurtenis wordt toege-eigend, raken eigentijdse motieven en belangen vermengd met de historische kenmerken van die tekst of gebeurtenis.

Toe-eigening kan een controversiële term worden zodra er sprake is van culturele toe-eigening (cultural appropriation): een dominante cultuur neemt elementen over van een cultuur die in historisch of politiek opzicht achtergesteld wordt. Die elementen kunnen van alles zijn: feest- en gedenkdagen, recepten en eetgewoontes, kleding en kapsels. Als bijvoorbeeld witte mensen cultuurelementen toe-eigenen van zwarte mensen, wordt er wel gesproken van modern kolonialisme. Er zijn internationaal debatten gaande over culturele toe-eigening, ook onder schrijvers van literatuur. Betoogd wordt dat als witte schrijvers niet-witte personages opvoeren in hun verhalen, zij soms niets vermoedend bekende stereotypen over mensen van kleur herhalen. Zodoende zouden zij ongelijkheden bevestigen die altijd al hebben bestaan.

In deze stap heb je geleerd hoe mensen zich door middel van herinneringsplaatsen kunnen verbinden met het verleden. Daarnaast heb je gezien hoe toe-eigening kan verlopen en hoe literair erfgoed als herinneringsplaats kan werken. In de volgende stap ga je met de termen die je geleerd hebt onderzoek uitvoeren.

In deze stap gebruik je verschillende websites bij je verdere onderzoek naar Vondel: de Digitale Bibliotheek voor de Nederlandse Letteren (dbnl), de Koninklijke Bibliotheek (KB) en Historiek.

In deze stap heb je gezien hoe herinneringsplaatsen kunnen ontstaan en heb je onderzoek naar Vondels literatuuropvattingen gedaan om meer te weten te komen over de zeventiende-eeuwse dichter. Daarna heb je, met wat je over Vondel te weten bent gekomen, zelf een herinneringsplaats voor Vondel ingericht. In de volgende stap reflecteer je op je bevindingen.

Met de lakmoesproef test je wat je te weten bent gekomen tijdens het experiment. In deze stap ga je reflecteren op wat je tot nu toe hebt geleerd tijdens jouw Vondel-onderzoek.

In deze lakmoesproef heb je kritisch naar de stellingen over de herinneringscultuur rond Vondel gekeken door ze vanuit twee perspectieven te onderbouwen of te ontkrachten, om zo te zien hoe goed je de bestaande herinneringscultuur al doorgrondt.

In het vrije experiment is er vrijheid en ruimte om tot meer diepgang te komen. In deze laatste stap maak je gebruik van de kennis die je nu hebt en richt je een virtuele herinneringsplaats (website) in voor Vondel, met één van zijn gedichten als kern.

Vond je dit onderwerp interessant en ben je benieuwd naar opties voor het schrijven van een profielwerkstuk over literatuur? Klik dan eens op de ‘Profielwerkstuk’-knop en lees enkele suggesties voor grotere onderzoeksvragen die je in een profielwerkstuk kunt uitdiepen.