Vertalingen: ze zijn overal. De boekhandels liggen vol met vertaalde boeken. Je kunt de Amerikaanse acteurs in je favoriete Netflix-serie Spaans laten spreken, en in het Nederlands ondertitelen. Zelfs een zak drop vermeldt de ingrediënten in het Nederlands, het Engels, het Frans én het Duits.

In deze proef kijken we naar het werk van degenen die vertalingen maken, de vertalers. Ze blijven vaak onzichtbaar, maar doen heel moeilijk werk. Als de kwaliteit van een vertaling er minder toe doet, kan een vertaalmachine als Google Translate of Deepl het wel af. Maar goed vertalen, dat is mensenwerk.

En wat is dan goed? Zo letterlijk mogelijk de oorspronkelijke tekst weergeven? Of zo begrijpelijk mogelijk zijn voor degene die de vertaling leest? Er bestaat zelfs een eigen wetenschap die zich met deze vragen bezighoudt: de Vertaalwetenschap (ook wel: Translation Studies). In deze proef maak je kennis met deze wetenschap en doe je onderzoek naar verschillende ideeën over de vraag: hoe herken je een goede vertaling?

In de volgende stap leer je een aantal belangrijke termen uit de Vertaalwetenschap kennen, en in stap 3 doe je met behulp van die termen onderzoek naar vertaaltradities. Tradities en kennis van vreemde talen bepalen hoe je over vertalingen denkt, zoals je in deze opdracht zag. Maar ze bepalen ook hoe een vertaling er precies uitziet: of die heel letterlijk is, of veel vrijer – denk aan het #metoo-voorbeeld. Met behulp van termen uit de Vertaalwetenschap ga je bekijken welke tradities in Nederland de kwaliteit van vertalingen bepalen.

Een vraag en instrumentarium
Als je een antwoord wilt vinden op wetenschappelijke vragen, moet je eerst weten wat precies je vraag is. Daarna heb je instrumenten nodig waarmee je heel precies kunt beschrijven wat je onderzoekt: eenduidige begrippen of concepten die het voor jezelf, maar ook voor anderen duidelijk maken waar je naar kijkt. Je kunt beter discussiëren met elkaar als je op dezelfde manier, met dezelfde instrumenten, analyseert. Als vraag nemen we in deze proef: ‘hoe herken je een goede Nederlandse vertaling?’. Als instrumenten gebruiken we de begrippen ‘vertaling’ en ‘domestication’ en ‘foreignization’.

De termen uitgediept
Een vertaling ontstaat als een tekst (een ‘brontekst’) omgezet wordt van de taal waarin die tekst geschreven is (de ‘brontaal’) naar een andere taal (de ‘doeltaal’).

Als in een vertaling de brontaal nauwelijks of niet meer te herkennen is – als het dus lijkt alsof de tekst in de doeltaal geschreven is – spreken we van ‘domestication’. In dat geval ontstaat de illusie dat de auteur zich oorspronkelijk uitte in de taal waarin je de tekst nu leest.

Als in een vertaling de brontaal wél goed te herkennen is, noemen we dat ‘foreignization’. Dat kan op allerlei manieren gebeuren, bijvoorbeeld doordat een woordvolgorde wordt aangehouden die in de brontaal wel gebruikelijk is maar in de doeltaal niet. Stel dat de Engelse zin: ‘My mother, who is 86, lives in Paris’ in het Nederlands vertaald wordt met ‘Mijn moeder, die is 86, woont in Parijs’. Dan valt je de woordvolgorde in die bijzin ‘die is 86’ meteen op. Het is namelijk gebruikelijker om in het Nederlands te schrijven: ‘die 86 is’, met het werkwoord aan het eind van die bijzin. Toch kiezen vertalers er in zulke gevallen soms voor om kenmerken van de brontaal te handhaven, om je bewust te maken dat je een vertaling leest, of omdat ze willen dat je extra goed op dat zinnetje let.

Je bent nu bekend met twee belangrijke vertaalstijlen: domestication en foreignization. In de volgende stap doe je – bewapend met deze instrumenten – zelf een experiment aan de hand van drie Nederlandse vertalingen van een fragment uit het toneelstuk Hamlet van Shakespeare.

Je gaat nu een fragment lezen uit The Translator’s Invisibility- A History of Translation (2018) van Lawrence Venuti, om te zien in welke vertaaltraditie Nederlandse vertalers werken. Venuti beschrijft de geschiedenis van vertaaltradities vanaf de zeventiende eeuw tot het heden. Vertalers maken als individuen vertalingen, maar hebben een soort beroepscode. Wat is die code, en hoe hangt die samen met wat gezien wordt als een goede vertaling? Om een antwoord te vinden op die vraag, ga je goed kijken naar drie verschillende vertalingen van een beroemde paragraaf uit Shakespeares toneelstuk Hamlet.

Venturi schrijft nadrukkelijk over de ‘illusie’ van transparantie of onzichtbaarheid. Volgens hem bestaat er niet zoiets als een onzichtbare vertaler. Elke vertaling is een interpretatie van de vertaler, die ook nog eens wordt gekleurd door wat de vertaler denkt dat het publiek wil lezen. In de volgende stap gebruik je je bevindingen tot nu toe om die hypothese zelf te testen.

In de vorige stappen heb je gezien dat er verschillende vertaalstijlen bestaan. Je hebt ook kennis gemaakt met de theorie van Lawrence Venuti. Hij stelt dat vertalers in de loop der eeuwen steeds meer hebben gestreefd naar ‘onzichtbaarheid’, hoewel Venuti ook zegt dat een ‘onzichtbare’ vertaling niet bestaat. Want er is altijd een vorm van interpretatie in het spel. In deze opdracht ga je die stelling – elke vertaling is een interpretatie – verder onderzoeken.

Met deze stap heb je je verkennende onderzoek naar de ‘onzichtbaarheid’ van vertalers afgerond. Je weet nu hoe je verschillende vertaalstijlen kunt herkennen en hoe je die stijlen kunt beoordelen. In de volgende stap ga je zelf aan de slag als vertaler.

In het vrije experiment is er ruimte voor creatief schrijven: in deze stap ga je zelf een vertaling schrijven van een tekst naar keuze. Nu je weet welke verschillende vertaalstijlen er zijn, kun je beter geïnformeerde vertaalkeuzes maken. Je hebt ook geleerd dat vertalen altijd een zekere mate van interpretatie met zich meebrengt. Maar je leert pas echt hoe teksten uitnodigen tot verschillende interpretaties als je zelf gaat vertalen.

Vond je het interessant om onderzoek te doen naar vertalingen en vertaaltradities? Overweeg dan eens om je profielwerkstuk te wijden aan dit onderwerp. Klik op de knop ‘Profielwerkstuk’ voor meer inspiratie.

Of vond je het leuk om zelf je eigen vertaling te maken? Kijk dan eens bij de Schrijfakademie, waar allerlei schrijfoefeningen voor je klaar staan om nog beter te leren vertalen.