Hoe werkt het?

In elke proefopstelling doorloop je 5 stappen:

  1. De voorbereiding
  2. De instrumenten
  3. Het experiment
  4. De lakmoesproef
  5. Het vrije experiment

Noteer je antwoorden op de vragen op papier of in een Word-bestand.

Wat heb je nodig?

  • Pen en papier of een leeg Word-bestand
Ga naar stap 1

Stap 1: De voorbereiding

Vertalingen: ze zijn overal. De boekhandels liggen vol met vertaalde boeken. Je kunt de Amerikaanse acteurs in je favoriete Netflix-serie Spaans laten spreken, en in het Nederlands ondertitelen. Zelfs een zak drop vermeldt de ingrediënten in het Nederlands, het Engels, het Frans én het Duits.

In deze proef kijken we naar het werk van degenen die vertalingen maken, de vertalers. Ze blijven vaak onzichtbaar, maar doen heel moeilijk werk. Als de kwaliteit van een vertaling er minder toe doet, kan een vertaalmachine als Google Translate of Deepl het wel af. Maar goed vertalen, dat is mensenwerk.

En wat is dan goed? Zo letterlijk mogelijk de oorspronkelijke tekst weergeven? Of zo begrijpelijk mogelijk zijn voor degene die de vertaling leest? Er bestaat zelfs een eigen wetenschap die zich met deze vragen bezighoudt: de Vertaalwetenschap (ook wel: Translation Studies). In deze proef maak je kennis met deze wetenschap en doe je onderzoek naar verschillende ideeën over de vraag: hoe herken je een goede vertaling?

Opdrachten

Je vraagt je misschien af: wat maakt een vertaling nou eigenlijk voor verschil? Zo lang de boodschap maar onveranderd blijft, toch? Maar het probleem is dat die boodschap (of ‘betekenis’) vaak juist verandert door vertaling. Kijk bijvoorbeeld eens naar  de vertaling van de hashtag #metoo. In het Nederlands werd die vertaald met ‘#ikook’. In het Frans werd de hashtag vertaald met: ‘#BalanceTonPorc’ (=VerklikJeVarken, een vertaling die gebruikers aanmoedigt de naam van hun misbruiker bekend te maken). En in het Italiaans met ‘#QuellaVoltaChe’ (=DieKeerDat, een vertaling die uitnodigt om verhalen te delen). Met al deze vertalingen werd seksueel geweld aangekaart, maar de manier waarop dat gebeurde, verschilde.

  1. Kun jij uitleggen wat het verschil is tussen ‘ikook’, ‘VerklikJeVarken’ en ‘DieKeerDat’?
  2. Wat je een goede vertaling vindt, hangt af van het land waarin je woont. Want in verschillende landen wordt er verschillend over vertaling gedacht. Die verschillen zie je bijvoorbeeld in de manier waarop er met vertalingen in films en series wordt omgegaan. Er zijn landen die liever ondertiteling gebruiken voor buitenlandse series, en landen die liever nasynchroniseren (ook wel ‘dubbing’ genoemd, waarbij het lijkt alsof de acteurs de taal van het land spreken waarin de serie wordt uitgezonden). Zoek uit welke landen in Europa films en televisie nasynchroniseren en welke landen de originele taal behouden. Wat valt je op?
  3. Kijk nu eens naar de kennis van vreemde talen in verschillende Europese landen. Die kennis heeft de EU in kaart gebracht in het rapport ‘Europeans and their languages’ uit 2012. De tabel hieronder komt uit dat rapport. In welke landen zijn de inwoners beter in staat om een gesprek in een vreemde taal te voeren? Zie je een verband met de landen die je genoemd hebt in opdracht 2?

In de volgende stap leer je een aantal belangrijke termen uit de Vertaalwetenschap kennen, en in stap 3 doe je met behulp van die termen onderzoek naar vertaaltradities. Tradities en kennis van vreemde talen bepalen hoe je over vertalingen denkt, zoals je in deze opdracht zag. Maar ze bepalen ook hoe een vertaling er precies uitziet: of die heel letterlijk is, of veel vrijer – denk aan het #metoo-voorbeeld. Met behulp van termen uit de Vertaalwetenschap ga je bekijken welke tradities in Nederland de kwaliteit van vertalingen bepalen.

Stap 2: De instrumenten

Een vraag en instrumentarium
Als je een antwoord wilt vinden op wetenschappelijke vragen, moet je eerst weten wat precies je vraag is. Daarna heb je instrumenten nodig waarmee je heel precies kunt beschrijven wat je onderzoekt: eenduidige begrippen of concepten die het voor jezelf, maar ook voor anderen duidelijk maken waar je naar kijkt. Je kunt beter discussiëren met elkaar als je op dezelfde manier, met dezelfde instrumenten, analyseert. Als vraag nemen we in deze proef: ‘hoe herken je een goede Nederlandse vertaling?’. Als instrumenten gebruiken we de begrippen ‘vertaling’ en ‘domestication’ en ‘foreignization’.

De termen uitgediept
Een vertaling ontstaat als een tekst (een ‘brontekst’) omgezet wordt van de taal waarin die tekst geschreven is (de ‘brontaal’) naar een andere taal (de ‘doeltaal’).

Als in een vertaling de brontaal nauwelijks of niet meer te herkennen is – als het dus lijkt alsof de tekst in de doeltaal geschreven is – spreken we van ‘domestication’. In dat geval ontstaat de illusie dat de auteur zich oorspronkelijk uitte in de taal waarin je de tekst nu leest.

Als in een vertaling de brontaal wél goed te herkennen is, noemen we dat ‘foreignization’. Dat kan op allerlei manieren gebeuren, bijvoorbeeld doordat een woordvolgorde wordt aangehouden die in de brontaal wel gebruikelijk is maar in de doeltaal niet. Stel dat de Engelse zin: ‘My mother, who is 86, lives in Paris’ in het Nederlands vertaald wordt met ‘Mijn moeder, die is 86, woont in Parijs’. Dan valt je de woordvolgorde in die bijzin ‘die is 86’ meteen op. Het is namelijk gebruikelijker om in het Nederlands te schrijven: ‘die 86 is’, met het werkwoord aan het eind van die bijzin. Toch kiezen vertalers er in zulke gevallen soms voor om kenmerken van de brontaal te handhaven, om je bewust te maken dat je een vertaling leest, of omdat ze willen dat je extra goed op dat zinnetje let.

Vertaling
‘Een omzetting van een tekst van brontaal naar doeltaal.’
Foreignization
‘Het laten doorschemeren van de brontaal in de vertaling.’
Domestication
‘Het volledig aanpassen van de vertaling aan de doeltaal.’

Opdrachten

  1. Is er in de Franse en Italiaanse vertaling van de hashtag #metoo (‘VerklikJeVarken’ en ‘DieKeerDat’) sprake van domestication of foreignization, of van geen van beide?
  2. Het Engelse #metoo werd in Nederland vertaald met #ikook. Is het daarmee een geval van ‘domestication’ of ‘foreignization’?
  3. ‘Me’ is in het Engels dubbelzinnig en daarom kun je ‘me too’ vertalen met ‘ik ook’ of ‘mij ook’. Stel nu dat #metoo in het Nederlands vertaald was met #mijook, hoe had dat de betekenis van deze twee woorden veranderd (en dus van de beweging waarvan de hashtag het symbool werd)? Denk aan het grammaticale verschil tussen ‘ik’ en ‘mij’.

Je bent nu bekend met twee belangrijke vertaalstijlen: domestication en foreignization. In de volgende stap doe je – bewapend met deze instrumenten – zelf een experiment aan de hand van drie Nederlandse vertalingen van een fragment uit het toneelstuk Hamlet van Shakespeare.

Stap 3: Het experiment

Je gaat nu een fragment lezen uit The Translator’s Invisibility- A History of Translation (2018) van Lawrence Venuti, om te zien in welke vertaaltraditie Nederlandse vertalers werken. Venuti beschrijft de geschiedenis van vertaaltradities vanaf de zeventiende eeuw tot het heden. Vertalers maken als individuen vertalingen, maar hebben een soort beroepscode. Wat is die code, en hoe hangt die samen met wat gezien wordt als een goede vertaling? Om een antwoord te vinden op die vraag, ga je goed kijken naar drie verschillende vertalingen van een beroemde paragraaf uit Shakespeares toneelstuk Hamlet.

Opdrachten

  1. Lees hieronder het fragment uit het boek van Lawrence Venuti, in vertaling. Omschrijf in je eigen woorden welke vertaaltraditie volgens Venuti in de Westerse wereld dominant is (geweest).

Onzichtbaarheid is de term die ik zal gebruiken om de situatie en praktijk van de vertaler te beschrijven in de hedendaagse Britse en Amerikaanse cultuur. De term verwijst naar tenminste twee […] fenomenen: ten eerste de manipulatie van de vertalerstaal door de vertaler zelf, in dit geval het Engels; ten tweede de praktijk van het lezen en beoordelen van vertalingen zoals die lange tijd heeft bestaan in het Verenigd Koninkrijk en de Verenigde Staten.

Een vertaalde tekst […] wordt beschouwd als acceptabel door de meeste uitgevers, recensenten en lezers wanneer deze vloeiend leest […] en zo de schijn wekt dat de tekst de persoonlijkheid en intentie van de oorspronkelijke auteur weerspiegelt […] de schijn, met andere woorden, dat de vertaling in feite geen vertaling is, maar het ‘origineel’.

Deze illusie van transparantie is een effect van een vloeiende vertalersstrategie, van de poging van de vertaler om leesgemak te garanderen door algemeen taalgebruik te volgen, door een doorlopende zinsbouw te behouden en daarin een precieze betekenis te verankeren. Maar lezers spelen ook een belangrijke rol in de garantie dat dit illusie-effect optreedt, vanwege de algemene neiging om vertalingen voornamelijk om hun betekenis te lezen […] en elke vorm van taalgebruik te bevragen die zou kunnen interfereren met de ogenschijnlijk onproblematische communicatie van de intenties van de buitenlandse auteur.

Wat hieraan zo opmerkelijk is, is dat het transparantie-effect de vele voorwaarden verhult waaronder de vertaling gemaakt is, te beginnen met de cruciale interventie van de vertaler. Hoe vloeiender de vertaling, hoe minder zichtbaar de vertaler, en, waarschijnlijk, hoe zichtbaarder de schrijver of de betekenis van de buitenlandse tekst.

Vertaling is niet een onproblematische communicatie van een buitenlandse tekst, maar een interpretatie die altijd beperkt is door zijn aanspreking van specifieke doelgroepen en door de culturele of institutionele situaties waarbinnen de vertaalde tekst geacht wordt te circuleren en te functioneren.

  1. Venuti beschrijft in zijn boek dat vertaaltradities een historische ontwikkeling doorgemaakt hebben: de vertaler heeft steeds meer geprobeerd om ‘onzichtbaar’ te zijn. Laten we nu eens kijken of je zo’n ontwikkeling ook in Nederlandse vertalingen terugziet. Vergelijk drie Nederlandse vertalingen van de beroemdste zin die Shakespeare ooit schreef, ‘To be or not to be’ uit een monoloog in zijn toneelstuk Hamlet. Wat is volgens jou het belangrijkste verschil tussen deze Nederlandse vertalingen?
  2. Beschrijf voor elke Nederlandse versie van dit fragment of er meer sprake is van ‘domesticiation’ of van ‘foreignization’ en onderbouw je oordeel steeds met één voorbeeld.
  3. Vergelijk de fragmenten nogmaals en bestudeer de afwijkingen van het originele fragment. Is het volgens jou zo dat die afwijkingen kleiner worden in de modernere vertalingen? Met andere woorden, is de vertaler in dit voorbeeld historisch gezien steeds meer ‘onzichtbaar’ geworden? Onderbouw opnieuw je antwoord met een citaat uit elke versie.

Venturi schrijft nadrukkelijk over de ‘illusie’ van transparantie of onzichtbaarheid. Volgens hem bestaat er niet zoiets als een onzichtbare vertaler. Elke vertaling is een interpretatie van de vertaler, die ook nog eens wordt gekleurd door wat de vertaler denkt dat het publiek wil lezen. In de volgende stap gebruik je je bevindingen tot nu toe om die hypothese zelf te testen.

Stap 4: De lakmoesproef

In de vorige stappen heb je gezien dat er verschillende vertaalstijlen bestaan. Je hebt ook kennis gemaakt met de theorie van Lawrence Venuti. Hij stelt dat vertalers in de loop der eeuwen steeds meer hebben gestreefd naar ‘onzichtbaarheid’, hoewel Venuti ook zegt dat een ‘onzichtbare’ vertaling niet bestaat. Want er is altijd een vorm van interpretatie in het spel. In deze opdracht ga je die stelling – elke vertaling is een interpretatie – verder onderzoeken.

Opdrachten

  1. De website Songteksten.net verzamelt behalve songteksten ook vertalingen van die songteksten. Kies een vertaling van een liedje dat je goed kent (scroll door het overzicht van populaire vertalingen, of gebruik de zoekfunctie). Zoek ook de originele tekst op via Google. Schrijf vervolgens in 300 woorden een kritische analyse van deze vertaling, waarin je tenminste één voorbeeld noemt waarin de vertaler de betekenis van het origineel in jouw ogen heeft veranderd door zijn of haar interpretatie van het liedje. Ga daarvoor als volgt te werk:
    1. Lees of beluister het liedje in de oorspronkelijke versie regel voor regel. Markeer de zinnen die volgens jou moeilijk zijn om te vertalen.
    2. Kijk vervolgens hoe de vertaler deze moeilijk vertaalbare zinnen vertaald heeft. Geeft hij of zij een accurate vertaling, of is de betekenis veranderd volgens jou?
    3. Kies vervolgens een of twee voorbeelden uit je analyse en gebruik die om te beschrijven in hoeverre Venuti’s stelling (elke vertaling is een interpretatie) van toepassing is op dit liedje.

Vind je het moeilijk om een geschikt liedje te vinden? Kies dan één van deze voorbeelden:

Met deze stap heb je je verkennende onderzoek naar de ‘onzichtbaarheid’ van vertalers afgerond. Je weet nu hoe je verschillende vertaalstijlen kunt herkennen en hoe je die stijlen kunt beoordelen. In de volgende stap ga je zelf aan de slag als vertaler.

Stap 5: Het vrije experiment

In het vrije experiment is er ruimte voor creatief schrijven: in deze stap ga je zelf een vertaling schrijven van een tekst naar keuze. Nu je weet welke verschillende vertaalstijlen er zijn, kun je beter geïnformeerde vertaalkeuzes maken. Je hebt ook geleerd dat vertalen altijd een zekere mate van interpretatie met zich meebrengt. Maar je leert pas echt hoe teksten uitnodigen tot verschillende interpretaties als je zelf gaat vertalen.

Opdrachten

  1. Kies een tekst die je goed kent en die oorspronkelijk geschreven is in een andere taal dan het Nederlands. Dat mag een prozatekst zijn, een gedicht of een liedje. Het maakt niet uit in welke taal de brontekst geschreven is: kies een vreemde taal die je goed beheerst (Engels, Frans, Duits, Spaans, Arabisch etc.). (Her)lees de tekst nauwkeurig en vertaal vervolgens de tekst zin voor zin. Je kunt uiteraard gebruik maken van hulpmiddelen als (online) woordenboeken, thesauri (synoniemenwoordenboeken) en Google Translate.
  2. Beschrijf in een korte toelichting (200 woorden) hoe je te werk bent gegaan en of je de voorkeur hebt gegeven aan domestication of foreignization, en of je geprobeerd hebt om jezelf als vertaler ‘onzichtbaar’ te maken. Onderbouw je keuze met argumenten en citaten.

Vond je het interessant om onderzoek te doen naar vertalingen en vertaaltradities? Overweeg dan eens om je profielwerkstuk te wijden aan dit onderwerp. Klik op de knop ‘Profielwerkstuk’ voor meer inspiratie.

Of vond je het leuk om zelf je eigen vertaling te maken? Kijk dan eens bij de Schrijfakademie, waar allerlei schrijfoefeningen voor je klaar staan om nog beter te leren vertalen.