Wat betekent een speech voor de literatuuronderzoeker?
In deze proef gaan we kijken naar politieke speeches. Al sinds de klassieke oudheid zijn dit het soort teksten waarin auteurs en sprekers maximaal gebruik maken van stijlmiddelen om hun publiek te overtuigen. Nog altijd kun je in de politiek carrière maken als je de kunst van het spreken, en met name ook de kunst van het toepassen van stijlmiddelen beheerst. En nog altijd maken politici gebruik van stijlfiguren van klassieke redenaars als Cicero, Cato en Seneca. Zo sloot Marianne Thieme, voormalig fractievoorzitter van de Partij voor de Dieren, al haar toespraken in de Tweede Kamer af met de zin ‘overigens ben ik van mening dat de bio-industrie verboden moet worden’. Ze keek die gewoonte af van Cato (234-149 voor Chr.). Deze Romeinse senator eindigde al zijn pleidooien met de zin ‘overigens ben ik van mening dat Carthago vernietigd moet worden.’ Cato kende de macht van het woord: uiteindelijk zouden de Romeinen beslissen om de Noord-Afrikaanse stad Carthago, waarmee Rome al decennia in oorlog was, te gaan verwoesten.

Je zou kunnen zeggen: in speeches worden kwesties op scherp gesteld, met taal als middel. Om die reden zijn speeches ook voor literatuuronderzoekers interessant. Misschien gebeurt er in speeches wel hetzelfde als in teksten die we als ‘literatuur’ zien. Je zou kunnen zeggen dat je zowel in literatuur als in speeches, taal op zijn sterkst ziet. Wat kan taal dan, hoe kun je analyseren waar die scherpte vandaan komt, en hoe kun je zo het grote effect van teksten begrijpen? In deze proef kijken we vooral naar patronen in de stijl van speeches, omdat die ons iets vertellen over de manier waarop politici met taal kwesties op scherp stellen.

De stijl van Donald Trump
Een voorbeeld van een analyse van politieke speeches kun je in de Volkskrant vinden. Die krant volgde de toespraken van de Donald Trump toen die nog Republikeins presidentskandidaat was, en ontdekte een patroon. Wat blijkt? Trump maakte kortere zinnen dan zijn concurrent Hillary Clinton. Dat merk je als toehoorder wellicht niet, want hij zegt er niets over. Maar maak je een analyse op lengte van zinnen, kom je erachter en kun je je gaan afvragen waarom hij dat doet. Om zich te distantiëren van het gebruikelijke taalgebruik van politici? Hij draagt ermee de boodschap uit: ‘ik ben niet als zij’, en zet zich daarmee af tegen politici in Washington die hij vaak corrupt en onbetrouwbaar noemt. Bootst Trump met die korte zinnen ook de manier van spreken van de aanhang waar hij zich primair op richt? Die wil hij aan zich binden door op hen te lijken. De Volkskrant observeerde dat Trumps meest gebruikte woorden zijn: ‘mensen’ (folks) en ‘geweldig’ (great). Door zijn publiek voortdurend aan te spreken met ‘folks’, creëert hij een gevoel van een gemeenschap. Een fijne gemeenschap waar mensen graag bijhoren, want alles in die gemeenschap is ‘great’. 

In deze proef analyseren we patronen in de retoriek van politici, door nauwkeurig te lezen en met behulp van digitale middelen. Hierboven leerde je waarom politieke taal wetenschappelijke vragen oproept: wat is het effect van taal, en hoe wordt dat effect bereikt met stilistische of retorische trucs? De volgende stap introduceert instrumenten die je helpen om een antwoord te vinden op zulke vragen.

Een vraag, instrumentarium en een methode
Als je een antwoord wilt vinden op wetenschappelijke vragen, dan moet je eerst weten wat precies je vraag is. Daarvoor heb je instrumenten nodig waarmee je wat je onderzoekt kunt beschrijven. In het geval van de analyses van patronen in speeches kom je een eind met het blote oog: je speurt bijvoorbeeld naar opvallende stijlfiguren, herhalingen in zinsstructuren. Digitale meetinstrumenten helpen bij dat speuren, want die zijn juist in patroonherkenning erg goed. Denk dan bijvoorbeeld aan een instrument dat word clouds maakt (ook wel: ‘genereert’), patronen in woordgebruik zichtbaar maakt.

Naast deze instrumenten heb je een methode nodig, een systematische manier om tot nieuwe kennis te komen. Iedereen die met die methode werkt, gebruikt dezelfde instrumenten. Kennis die je met die instrumenten krijgt, kan zo gestapeld en vermeerderd worden. Ook kun je met elkaar discussiëren als je dezelfde methode gebruikt. Alle stappen die je als onderzoeker neemt, zijn immers voor je discussiegenoten inzichtelijk en begrijpelijk.

In de vorige stap hebben we gezien waarom het interessant is om de stijl van politici te onderzoeken. Maar hoe doe je dat precies? En wat bedoelen we eigenlijk met ‘stijl’? We introduceren in deze stap enkele centrale termen binnen het stijlonderzoek: ‘stijl’, ‘stijlfiguren’ en ‘word cloud’. Dit worden de onderzoeksinstrumenten voor deze proef.

Stijl uitgediept
De term ‘stijl’ is eigenlijk zo algemeen dat hij nauwelijks bruikbaar is voor deze proef. In het Algemeen letterkundig lexicon geldt stijl als ‘algemene benaming voor uiterlijke kenmerken van een schrijf- of spreekwijze’. De logische vervolgvraag is dan: wat rekenen we allemaal onder ‘uiterlijke kenmerken’? Het lexicon noemt bijvoorbeeld stijlfiguren, zinsbouw, compositie, woordkeuze, tonaliteit, gevoelswaarde en verteltechniek. In deze proef beperken we ons tot stijlfiguren en woordkeuze.

Je weet ongetwijfeld wat stijlfiguren zijn, maar voor de volledigheid geven we hieronder een lijstje met een aantal veelvoorkomende en effectrijke stijlfiguren:

Voor de woordkeuze van politici gaan we ook een digitaal hulpmiddel gebruiken: word clouds. Een word cloud kan simpelweg zichtbaar maken welke woorden in een tekst veel voorkomen. Hoe vaker een woord voorkomt in een tekst, hoe groter dat woord weergegeven wordt. Maar er zijn ook word cloud generators die laten zien welke woorden statistisch gezien ongewoon vaak in elkaars nabijheid voorkomen. Die clustering van woorden is interessant omdat die mogelijk duidt op thema’s, onderwerpen of kwesties die de spreker kennelijk belangrijk vindt, en die hij of zij wil overbrengen door bepaalde woorden met elkaar in verband te brengen. Beide typen ‘woordwolken’ geven je een idee van welke woorden belangrijk zijn in een speech.

Nu je bekend bent met deze instrumenten, kunnen we aan de slag. In de volgende stap analyseren we de stijlfiguren in enkele politieke speeches en onderzoeken we het woordgebruik door middel van word clouds.

In deze proef zet je twee methoden in om stijl en woordgebruik in speeches te analyseren. Ten eerste gebruik je het blote oog. Je gaat speeches nauwkeurig lezen en beschrijven wat je opvalt. Je let daarbij op trefwoorden en op stijlfiguren. Vervolgens roep je de hulp in van de computer, die je met behulp van word clouds een digitale analyse laat maken om bepaalde (mogelijk veelzeggende) patronen op het spoor te komen. 

In deze stap experimenteerde je met concreet onderzoeksmateriaal. Je beschreef de stijl van enkele speeches door middel van word clouds en door de stijlfiguren te benoemen. In de volgende stap reflecteer je op je bevindingen.

Met de lakmoesproef test je wat je te weten bent gekomen tijdens het experiment. Is het nuttig om stijl te analyseren op patronen, hetzij met het blote oog, hetzij met de computer? En hoe verhouden analyses ‘met het blote oog’ en met de computer zich tot elkaar?

In deze stap paste je nogmaals de instrumenten toe en trok je conclusies over het gebruik van die instrumenten – je methode – voor stijlonderzoek. De volgende stap is verdiepend en geeft je de ruimte om vrijer te experimenteren met stijlonderzoek.

In het vrije experiment is er ruimte om naar eigen inzicht verder onderzoek te doen met de instrumenten en tools die we in deze proef gebruikt hebben, bijvoorbeeld ook als opstapje voor het schrijven van een profielwerkstuk. Daarnaast is het vrije experiment een ruimte voor creatief schrijven. We geven je richtlijnen om creatief te reflecteren op de thema’s die in deze proef aan de orde kwamen. Hieronder staan opdrachten waaruit je kunt kiezen voor het vrije experiment. Als je zelf een andere suggestie hebt om creatief te schrijven of verder te werken met de tools, leg die dan voor aan je docent.

Ben je benieuwd naar andere mogelijkheden voor het schrijven van een profielwerkstuk over literatuur? Klik dan eens op de ‘Profielwerkstuk’-knop en lees enkele suggesties voor grotere onderzoeksvragen die je in een profielwerkstuk kunt uitdiepen.