Sinds 2000 kent Nederland een Dichter des Vaderlands. Die schrijft in het NRC Handelsblad gedichten over de actualiteit. Om de zoveel jaar wordt er een bekende dichter gekozen tot Dichter des Vaderlands. Tussen 2009 en 2013 was het de beurt aan Ramsey Nasr. Hij solliciteerde naar de functie van Dichter des Vaderlands met een gedicht. Dat had de titel:

‘Ik wou dat ik twee burgers was (dan kon ik samenleven)’

De rest van het gedicht kun je lezen als een aanklacht tegen de ‘alomaanwezige schreeuwhomp’ waarin het Nederlandse volk veranderd zou zijn. De ‘ik’ in het gedicht stelt vast dat Nederland in de afgelopen eeuwen een verdeeld land geworden is. Nu woont er een egoïstisch ‘hummervolk’ dat het samenleven verleerd is. Maar in de laatste regels biedt het gedicht hoop. Met poëzie kunnen we weer nader bij elkaar komen. Tenminste, met een Dichter des Vaderlands als Nasr die ‘rijm voor rijm een land zou bouwen / voor dit volk dat zijn volk mist.’

Nasr claimde in dit gedicht veel te kunnen als dichter, en hij laat in de vorm van het gedicht meteen zijn vakmanschap zien. Lees het volgende gedicht uit 1954 maar eens. We weten niet zeker wie het schreef, waarschijnlijk was dat Michel van der Plas:

Spleen

Ik zit mij voor het vensterglas

onnoemlijk te vervelen.

Ik wou dat ik twee hondjes was,

dan kon ik samen spelen.

De titel die Nasr voor zijn gedicht koos, is een variatie op de laatste twee  regels van dit gedicht uit 1954. Een knappe variatie. Nasr herhaalt niet alleen woorden, hij speelt ook met de beelden uit het gedicht van 1954. In dat gedicht zit de ‘ik’ bijvoorbeeld achter het glas. In het gedicht van Nasr stapt die ‘ik’ juist achter het glas vandaan: deze ‘ik’ wil iets groots verrichten, en met zijn poëzie de samenleving verbeteren. En de ‘ik’ (in vaktermen noemen we dat: ‘het lyrisch subject’) wil geen hondjes zijn maar búrgers. Het wil niet zomaar vrijblijvend spelen maar sámenleven. Je kunt Nasrs titel ook lezen met de nadruk op ‘twee’: de individualistische burger wenste dat hij twee burgers was, dan zou hij tenminste weten hoe je moet samenleven.

Ook weer in vaktermen zeggen we: Nasr schreef met dit ene zinnetje een parodie op het gedicht van Van der Plas. Met zijn parodie zette hij zich af tegen het type dichter dat zich verveelt achter vensterglas, zoals de ‘ik’ uit ‘Spleen’.

In deze proef doe je onderzoek naar parodie in poëzie. Je bestudeert poëzie die eerdere gedichten parodieert. Wanneer en waardoor is zo’n parodie geslaagd? In het voorbeeld van Nasr helpt het bijvoorbeeld dat je als lezer de verwijzing naar het gedicht ‘Spleen’ herkent. Dan zie je tegen wie de parodie gericht is. En wat het doel is van parodie. In deze proef onderzoek je meer vormen van parodie.

In deze stap heb je kennisgemaakt met een manier waarop poëzie de vorm van een parodie kan krijgen. In de volgende stap krijg je instrumenten aangereikt waarmee je dit verschijnsel systematisch kunt onderzoeken.

Een vraag en instrumentarium 
Als je een antwoord wilt vinden op wetenschappelijke vragen, moet je eerst weten wat precies je vraag is. Als hoofdvraag hebben we in deze proef: ‘hoe werkt de parodievorm in moderne Nederlandse poëzie?’ Vervolgens is het belangrijk te definiëren wat je precies onderzoekt. Zulke definities (ook wel: vaktermen) zijn in dit onderzoek je instrumentarium. Het zijn eenduidige begrippen of concepten die het voor jezelf, maar ook voor anderen duidelijk maken waar je naar kijkt en hoe je dingen noemt. In de vorige stap heb je al een eerste aanzet gedaan om tot een definitie van ‘parodie’ te komen. In deze stap scherpen we die definitie aan. We introduceren naast ‘parodie’ de termen ‘satire’ en ‘ironie’ zodat je die kunt gebruiken om je begrip te vergroten van wat de parodievorm is.

De concepten ‘satire’, ‘ parodie’ en ‘ironie’ uitgediept

Parodie is een wapen dat veel gebruikt wordt door makers van ‘satire’. Satire is  een eeuwenoude strategie om iets of iemand te bespotten. De neerlandici Marijke Meijer Drees en Ivo Nieuwenhuis definiëren het als ‘het spottend aanvallen van hooggeplaatste personen, heilige huisjes en taboes’. De parodie is een middel waarmee je heel goed satire kunt maken: je doet iemand of iets na op een manier die aan het lachen maakt, maar ook aan het denken zet. Kenmerk is dat parodieën altijd iemand of iets imiteren: een ander werk, een persoon, een instelling enzovoorts. Ze hebben altijd een subject (degene die parodieert), een object (datgene wat of diegene die geparodieerd wordt) en een publiek (een lezer, luisteraar of kijker). Elk van deze factoren geeft op zijn eigen manier betekenis aan de parodie. Dat kun je gaan onderzoeken.

Een veelgebruikte stijlfiguur van de parodie is de ironie. De literatuurwetenschappers Erica van Boven en Gillis Dorleijn stellen dat ‘een uiting ironisch [is] als er een afstand bestaat tussen wat er gezegd wordt en wat er bedoeld wordt’. Ironie vormt een van de vaste ingrediënten van de parodie. Dat brengt ons bij een probleem dat satire, parodie en ironie gemeen hebben: om dergelijke uitingen te laten slagen, is bepaalde voorkennis nodig van de lezer of de kijker. Je moet het object van spot kennen en je moet snappen waarom en hoe dat object bespot wordt. Dat maakt het onderzoek naar (met name historische) parodie en satire lastig: de voorkennis is vaak erg tijd- en situatiegebonden. Wanneer die context niet meer beschikbaar is, gaat de ironie aan je verloren. Met dat gegeven moeten we rekening houden in ons onderzoek naar parodie. Je zag in stap 1 al hoe snel dat gaat: kende je het gedicht uit 1954 al, of is dat voor jou ‘historische context’, iets van het verleden?

In deze stap heb je je eigen intuïties over parodie aangescherpt met bestaande definities. Daarnaast heb je verkend wat de rol van voorkennis is voor de werking van parodie. In de volgende stap gaan we wat je geleerd hebt op poëzie toepassen.

Nu je bekend bent met de instrumenten om parodie te onderzoeken, kun je zelf aan de slag. In deze stap experimenteer je met gedichten die andere gedichten nabootsen. Je onderzoekt of er sprake is van parodie. Ook bepaal je wat mogelijk de consequenties zijn van de parodie voor de betekenis van het gedicht.

In deze stap heb je zelf onderzoek gedaan naar een gedicht dat mogelijk als parodie gelezen kan worden. Je hebt geleerd hoe de verwijzing naar het geparodieerde werk de betekenis van de parodie kleurt.

In deze stap pas je de kennis die je opdeed tijdens het experiment toe op het gedicht ‘Het monster van de angst’ van Anne Vegter en ‘Aan Rika’ van de negentiende-eeuwse dichter Piet Paaltjens. In groepjes ga je in discussie over de ironische of parodiërende aspecten van deze gedichten.

Voor de volgende opdrachten vorm je groepjes met drie personen. Iedereen uit jouw groepje krijgt een eigen rol. De rollen die je mag verdelen zijn die van notulist, woordvoerder en presentator. De notulist houdt alles bij wat jouw groepje bespreekt, de woordvoerder bespreekt namens jouw groepje alle bevindingen en de presentator zorgt ervoor dat de eindpresentatie gegeven wordt.

Als de rollen verdeeld zijn, maak je met je groepje eerst opdracht 5 en 6. Daarna gaan jullie je antwoorden uitwisselen met andere groepjes door middel van de expertvorm. Dat doen we zo:

• De woordvoerders van elk groepje (hij/zij alléén) wisselen van groepje en nemen de notulen van hun groepje mee. Zij leggen aan het nieuwe groepje uit wat hun oude groepje heeft bedacht.
• De andere twee blijven zitten om de woordvoerders van andere groepjes aan te horen. De notulist maakt aantekeningen. Dit herhaal je twee keer. Je krijgt hier per wissel vijf minuten de tijd voor.
• Na de twee wissels krijgen de presentatoren van elk groepje 1 minuut de tijd om (op basis van de notulen) aan de klas kort te presenteren wat zij hebben geleerd van de interpretaties van andere groepjes.

Heb je een groepje en zijn de rollen verdeeld? Ga dan verder met de volgende opdrachten.

In deze stap heb je de proef op de som genomen: je hebt de instrumenten die hiervoor aan bod zijn gekomen toegepast op gedichten van Anne Vegter en Piet Paaltjes. Zo heb je de werking van parodie in poëzie in de praktijk ervaren. In de volgende stap ga je zelf een parodie schrijven op een gedicht naar keuze.

In de voorgaande stappen heb je kennis gemaakt met enkele voorbeelden van parodie in de moderne Nederlandse poëzie. Je hebt gezien dat een parodie niet alleen de vorm van een ander werk imiteert, maar ook een deel van de betekenis van dat werk overneemt of verandert.

In deze laatste stap ga je zelf de strijd aan: je brengt in de praktijk wat je in de vorige stappen hebt geleerd door individueel een parodie te schrijven. Dat schrijven doe je in verschillende stappen. Aan de volgende eisen moet je je houden:

• Je parodie mag circa 200 woorden lang zijn.
• Je maakt gebruik van de kennis die je hebt opgedaan in de vorige stappen.

Ben je benieuwd naar andere mogelijkheden voor het schrijven van een profielwerkstuk over literatuur? Klik dan eens op de ‘Profielwerkstuk’-knop en lees enkele suggesties voor grotere onderzoeksvragen die je in een profielwerkstuk kunt uitdiepen.