Voor het schoolvak Nederlands lees je boeken – dat is oud nieuws. Zoals je ook zult weten, moeten die boeken aan een aantal eisen voldoen. Je docent wil dat ze oorspronkelijk in het Nederlands geschreven zijn. En dat ze het kwaliteitslabel ‘literatuur’ verdienen. Of boeken aan die eerste eis voldoen, kun je gemakkelijk controleren. Maar de tweede eis is ingewikkelder: want wat is ‘literatuur’ eigenlijk?

Het is een even korte als moeilijke vraag. Over het antwoord wordt al eeuwen nagedacht. Heel lang zocht men het antwoord vooral in kenmerken van teksten zelf. Literaire kwaliteit zou door bijvoorbeeld de stijl of het onderwerp van een tekst bepaald worden. Sinds het eind van de twintigste eeuw wordt ook naar de context van teksten gekeken. Tot die context hoort bijvoorbeeld de commissie die de Nobelprijs voor Literatuur uitdeelt. Net als jouw eigen docent Nederlands bepaalt die commissie wat voor literatuur door kan gaan: ze zijn beiden normbepalend. 

In deze proef maak je zowel kennis met onderzoek dat het antwoord op de vraag ‘wat is literatuur?’ in de teksten zelf zoekt, als met onderzoek dat naar de context kijkt (bijvoorbeeld naar normerende commissies of personen). In beide gevallen gaan onderzoekers er vanuit dat in de loop der tijden verschuivingen optreden in welke genres (tekstsoorten) tot de literatuur gerekend werden. Zo was de roman – nu een gangbaar literair genre – in de zeventiende eeuw nog een ‘weinig geacht buitenbeentje’, zoals literatuuronderzoekers Porteman en Smits-Veldt stelden. En dat normen over de kwaliteit van teksten verschuiven: tot 1880 werd het volgen van klassieke regels en voorbeelden belangrijk geacht voor het schrijven van een literaire tekst. Nu is ‘schrijven volgens vaste regels’ juist geen voorwaarde voor het produceren van literatuur: originaliteit is veel belangrijker.

In de volgende stap maak je kennis met manieren waarop je kunt onderzoeken wat binnen samenlevingen als literaire kwaliteit gezien wordt. Hoe onderzoek je dat?

Als je een antwoord wilt vinden op wetenschappelijke vragen, dan moet je eerst duidelijk weten wat precies je vraag is. Daarna heb je instrumenten nodig waarmee je kunt beschrijven wat je onderzoekt. In deze proef introduceren we de instrumenten – in dit geval: termen – die je nodig hebt om het verschijnsel ‘literaire kwaliteit’ te onderzoeken en met elkaar te bespreken. We gebruiken de termen ‘literair veld’, ‘poortwachter’ en ‘symbolisch kapitaal’. 

Literair veld, poortwachter en symbolisch kapitaal uitgediept

De Franse filosoof Pierre Bourdieu introduceerde in zijn boek Les règles de l’art: genèse et structure du champ littéraire (De regels van de kunst. Wording en structuur van het literaire veld) (1992) het begrip ‘literair veld’. Hij gaf daarmee een belangrijke impuls om het antwoord op de vraag ‘wat is literatuur?’ in de context van teksten te gaan zoeken.

Je kunt je Bourdieus literaire veld voorstellen als een marktplein waarop alle spelers rondlopen die betrokken zijn bij de productie en waardering van literatuur: schrijvers, uitgevers, recensenten, redacteuren, boekverkopers etc. Iedereen heeft een taak, maar ook een belang. Er zijn marktleiders als een grote uitgeverij als De Bezige Bij, of een gevierd schrijver als Connie Palmen of de gezaghebbende boekenbijlage van het NRC Handelsblad. Wil je jouw waar aan de man brengen als debuterend schrijver, als recensent of uitgever, dan kun je niet om hen heen. Ze worden in Bourdieus theorie de ‘poortwachters’ genoemd. Ze bewaken de toegang tot het literaire veld. De autoriteit van deze marktleiders noemde Bourdieu ‘symbolisch kapitaal’: dat is geen geld, maar wel een waarde. Met mensen met symbolisch kapitaal in contact komen, helpt je vooruit en brengt je in de buurt van economisch kapitaal (geld).

Als je dus de theorie van Bourdieu volgt over hoe literatuur beoordeeld wordt, dan kijk je als onderzoeker niet zozeer naar de teksten zelf, maar naar acties van de spelers op het literaire veld om te zien wat ‘literatuur’ is. 

In deze stap maakte je kennis met de theorie van Bourdieu die probeert te verklaren hoe literaire kwaliteit wordt toegekend door het literaire veld. In de volgende stap kijk je naar onderzoek waarin ook tekstkenmerken worden betrokken om vast te stellen hoe wordt bepaald wat literatuur is.

In het experiment ga je zelf aan de slag met de instrumenten die je in de vorige stap hebt leren gebruiken. De centrale vraag van dit experiment: vinden we kenmerken van wat als literatuur gezien wordt terug in literaire teksten, of moeten we daarvoor alleen kijken naar de context – de mensen die erover moeten oordelen?

Deze vraag stond centraal in een grootschalig onderzoek ‘The Riddle of Literary Quality’. Doel van het onderzoek was erachter te komen of de toekenning van literaire kwaliteit misschien niet alleen met het sociale spel op het literaire veld te maken heeft, maar ook samenhangt met tekstkenmerken. Is er los van de marktmechanismen in het literaire veld ook nog iets in een tekst zelf wat bepaalt of iets literatuur is? Is er naast daadwerkelijk toegekende literaire kwaliteit ook zoiets als door de tekst zelf bepaalde ‘literaire potentie’? 

In de vorige stap heb je geëxperimenteerd met onderzoek naar literaire kwaliteit en hoe het label ‘literatuur’ wordt toegekend. In deze stap reflecteer je op wat je hebt ontdekt.

In het vrije experiment is er ruimte om naar eigen inzicht verder onderzoek te doen met de instrumenten en tools die we in deze proef gebruikt hebben, bijvoorbeeld ook als opstapje voor het schrijven van een profielwerkstuk. Daarnaast is het vrije experiment een ruimte voor creatief schrijven. We geven je richtlijnen om creatief te reflecteren op de thema’s die in deze proef aan de orde kwamen. Kies een van de opdrachten.