Taal heeft verschillende functies. Je drukt je ermee uit. En je laat jezelf ermee kennen. In literatuur is de taal van een personage een soort masker: een gezicht dat jouw beeld van dat personage kleurt.

Hoe doet een schrijver dat, een personage kleur geven met taal? Michel van Egmond is de schrijver van onder andere twee biografieën over de voetballer René van der Gijp (Gijp uit 2013 en De wereld volgens Gijp uit 2017). In deze boeken wilde Van Egmond onder andere de taal van Van der Gijp vastleggen. Van Egmond zei daarover in een interview in Onze Taal:

‘Belangrijk is ook om te luisteren naar hoe het klinkt wat iemand zegt – naar de muzikaliteit ervan. Toen ik op een bepaald moment (…) ging praten als Van der Gijp wist ik: ik zit goed’.

In deze proef onderzoeken we hoe schrijvers dat doen, hun personages kleuren door ze bepaalde taal te laten spreken. En we onderzoeken de effecten van de variatie die schrijvers daarin aan weten te brengen. Het gaat dan bijvoorbeeld om effecten op een individuele lezer, zoals jij. Maar we kijken ook naar de effecten in meer brede zin, bijvoorbeeld op de beeldvorming over verschillende sociale en etnische groepen zoals die in een samenleving bestaan.

In deze stap bekeken we hoe taal een personage kleurt. In de volgende stap bekijken we de relatie tussen de taal van een personage en de groep waartoe hij of zij behoort. Om een personage bij een bepaalde groep te laten horen, kan een schrijver de taal van dat personage bijvoorbeeld heel Amsterdams of Vlaams laten klinken.

Een vraag, instrumentarium en een methode

Als je een antwoord wilt vinden op wetenschappelijke vragen, dan moet je eerst duidelijk weten wat precies je vraag is. De vraag die in deze proef gesteld wordt, is: hoe wordt taalvariatie bij (literaire) personages ingezet om effect te hebben op de lezer, en om het beeld van een bepaalde groep in een samenleving vorm te geven? Om deze vraag te beantwoorden heb je verschillende instrumenten nodig. Die instrumenten zijn hier begrippen en concepten die het voor jezelf en voor anderen duidelijk maken waar je naar kijkt. De concepten die in deze stap en de volgende een belangrijke rol spelen, zijn de verschillende lecten – van dia- en regiolect, tot etnolect en sociolect.

De verschillende lecten

Elke taal bestaat in feite uit een heleboel varianten (in vaktermen: ‘lecten’). Zoals elke taal kent het Nederlands er een heleboel. Denk bijvoorbeeld aan de dialecten uit het voorbeeld van de vorige stap. Maar zo zijn er ook sociolecten of etnolecten.

Al deze lecten zijn vormen van taalvariatie. Ze worden gebruikt door een deel van de samenleving van het taalgebied en worden overkoepeld door een verwante standaardtaal Nederlands. Sommige van deze lecten, zoals de regio- en dialecten, komen alleen op specifieke plaatsen in Nederland voor. Zo spreken veel mensen in Oost-Overijssel het dialect Twents. Maar dat doen ze niet altijd: zo’n dialect wordt vaak alleen in een informele situatie gesproken en dan vooral met bekenden die uit dezelfde regio komen en het dialect ook beheersen. Om een identiteit en cultuur van een bepaalde groep te begrijpen, kun je dus heel goed het taalgebruik als instrument gebruiken.

We geven een voorbeeld van taalvariatie uit een van de meest bekeken Nederlandse filmpjes op Youtube: de videoclip van het nummer ‘Op me monnie’ van Famke Louise. Famke Louise, de artisestennaam van de in Almere geboren Famke Meijer, maakte met dit nummer haar debuut als rapper. Veel mensen kenden haar al via haar video’s op Youtube. Opmerkelijk is dat er een verschil is tussen de Famke Louise zoals ze zich in haar filmpjes en tijdens interviews gedraagt en de Famke Louise als rapper. Daarin speelt de manier waarop zij met taalvariatie omgaat een belangrijke rol.

De rol van literatuur

Volgens cultuurwetenschapper Ludo Beheydt is literatuur het middel bij uitstek om de taalvariaties en de culturele identiteit die daaraan ten grondslag ligt te analyseren. In literatuur worden immers personages, ‘stemmen’, vertegenwoordigd en getoond aan de lezer. We maken daarom nu de overstap naar literatuur. Een voorbeeld van een hedendaags, Nederlands literair werk waarin taalvariaties strategisch ingezet worden om een personage kleur te geven is De belofte van Pisa, de debuutroman van de Nederlandse schrijver Mano Bouzamour.

In de volgende stappen zul je de relatie tussen taalvariatie en personages gaan onderzoeken in historische teksten. Vervolgens leg je een verband tussen historische en hedendaagse teksten om nog meer zicht te krijgen op die relatie.

Je kijkt nu met de onderzoeksinstrumenten uit de vorige stap (de verschillende ‘lecten’) naar Bredero’s Spaanschen Brabander. Bredero schreef zijn toneelstuk aan het begin van de zeventiende eeuw in Amsterdam, een tijd van grote politieke, economische en sociale onrust. In het stuk maakt het publiek kennis met Jerolimo Rodrigo, een straatarme edelman die opschept over zijn goede Antwerpse afkomst. Geld heeft Jerolimo niet, maar woorden des te meer. Die woorden, die voor het Amsterdamse publiek opvallend Antwerps klinken, helpen hem om mensen voor zijn karretje te spannen.

Jerolimo ontmoet aan het begin van het stuk Robbeknol, een arme sloeber voor wie het steeds lastiger blijkt zijn kostje bij elkaar te scharrelen. Hij is daarom blij dat hij als knecht bij Jerolimo in dienst kan treden. Aanvankelijk denkt hij hiermee een goede slag geslagen te hebben, maar als snel merkt hij dat zijn nieuwe meester meer kreukels dan geld in zijn portemonnee heeft.

Voor het experiment maak je gebruik van vertaalde en hertaalde fragmenten, met name uit deel 13 van de serie Tekst in Context. Om kennis te maken met het taalgebruik van enkele personages, kijk je ook naar fragmenten uit Bredero’s originele tekst. De meeste fragmenten bij de opdrachten zijn te begrijpen zonder extra woordverklaring of noten, maar wie extra informatie of verdieping zoekt, kan terecht bij de editie van E.K. Grootes.

We gaan nu het gebruik van taalvariatie (regiolect, sociolect en etnolect) onderzoeken in twee boeken die op heel verschillende momenten in de geschiedenis zijn ontstaan: de roman Alleen maar nette mensen van Robert Vuijsje (2008) en het toneelstuk Trijntje Cornelis van Constantijn Huygens (1653). Hoe geeft taalvariatie kleur aan personages, en gebeurt dat in een zeventiende-eeuws toneelstuk heel anders dan in een moderne roman?

Jullie werken in groepjes van vier. Verdeel jullie groepje in twee duo’s. Tijdens deze opdrachten gaat het ene duo het historische werk bestuderen, terwijl het andere duo het actuele werk voor zijn rekening neemt. Aan het einde hebben jullie elkaar weer nodig.

Jullie hebben gezien dat taalgebruik onlosmakelijk is verbonden met de indruk die een personage op de lezer maakt, zowel vierhonderd jaar geleden als nu. Taalgebruik is een belangrijk instrument om personages sociale, regionale en etnische kleuring te geven.

Lees onderstaande passage uit Alleen maar nette mensen, het boek dat we besproken hebben bij stap 4. In dit hoofdstuk bespreekt het personage David in zijn dagboek vormen van identiteitsvorming en hoe andere groepen en sociale klassen naar elkaar kijken.

Voor Hollanders is het normaal om grappen te maken over luie zwarte mensen die te laat komen. En over Marokkanen die liegen en stelen. Ze doen dit nooit in het gezelschap van mensen die ze allochtonen noemen. Nog een Hollandse grap: zwarte mannen gaan iedere dag vreemd. Hollandse mannen gaan niet vreemd. Die gaan naar de hoeren. Dat is makkelijker, veiliger en op de lange termijn goedkoper. Stadsnegers zeggen dat bosnegers achterlijke inboorlingen zijn. Stadsnegers komen uit Paramaribo, boslandcreolen uit het binnenland van Suriname. Bosnegers vinden dat stadsnegers denken dat ze elite zijn. Israëli’s vinden dat Nederlandse joden mietjes zijn. Als zij in de Tweede Wereldoorlog in Europa hadden gewoond, zouden ze die Duitsers even een lesje hebben geleerd. Nederlandse joden vinden Israëli’s barbaren, die op een beestachtige manier omgaan met Palestijnen. Hollanders uit de Randstad weten dat Brabanders en Limburgers altijd liegen. Dat komt doordat ze katholiek zijn. Mensen uit het noorden en oosten zijn achterlijke boeren. Alle Kaapverdianen wonen in Rotterdam. Niemand ziet het verschil tussen een Kaapverdiaan en een Antilliaan. Kaapverdianen zijn boos omdat Antillianen hun een slechte naam geven. Hollanders gaan er onbewust van uit dat mensen die ze allochtonen noemen minder slim en ijverig [etc.]

(Hoofdstuk: Davids dagboek – De multiculturele samenleving)

Ben je benieuwd naar de mogelijkheden voor het schrijven van een profielwerkstuk over literatuur? Klik dan eens op de ‘Profielwerkstuk’-knop en lees enkele suggesties voor grotere onderzoeksvragen die je in een profielwerkstuk kunt uitdiepen.