Het bijzondere van literatuur is dat je iets kunt beschrijven wat nooit eerder beschreven is. En dat lezers vervolgens met de schrijver mee kunnen denken, en zich kunnen voorstellen dat dat ‘iets’ er is. Uit onderzoek weten we dat schrijvers nooit iets helemaal nieuws schrijven. Ze baseren zich, bewust of onbewust, op bestaande literatuur die ze gelezen hebben. Ook lezers gebruiken wat ze al gelezen hebben, om nieuwe literatuur te begrijpen. Hoe dat schrijf- en leesproces precies in zijn werk gaat, kunnen we met behulp van de computer onderzoeken, zoals je in deze proef zult ontdekken.

We beginnen met een experiment van de schrijver Ronald Giphart en onderzoeker Folgert Karsdorp uit 2017. In dat experiment werd een schrijfrobot gebouwd, AsiBot geheten. AsiBot las in totaal zo’n 10.000 bestaande Nederlandstalige en in het Nederlands vertaalde romans, circa 1 miljard woorden. AsiBot maakt op basis daarvan een model, een soort rekenschema dat patronen kan herkennen en voorspellen. Geen patronen in woorden of zinnen, zoals je misschien zou denken, maar in letters. Het model berekent voor elke letter welke volgende letter het meest waarschijnlijk is.

Een voorbeeld: stel je begint met de letter e. Dan berekent de computer welke letters waarschijnlijk zijn na een e. Nog een e is heel waarschijnlijk, maar ook een r of een n. Een z is al minder waarschijnlijk, en een a is vrij onwaarschijnlijk omdat we in het Nederlands geen opeenvolging kennen van e en a aan het begin van een woord. Kiest de computer voor ee, dan volgt daarna een nieuwe waarschijnlijkheidsverdeling. Dat er nog een e volgt, is bijvoorbeeld heel onwaarschijnlijk. (lees hier meer)

Op basis van die patronen, maakte AsiBot nieuwe stukken zin. Die stukjes zin vulde Giphart vervolgens aan tot hele zinnen, alinea’s en een verhaal. De schrijfrobot kon het schrijfwerk van een nieuwe literaire tekst dus nog niet alleen af, maar kan een schrijver al wel helpen omdat de robot gebruik maakt van patronen in bestaande literatuur waarmee nieuwe literatuur gemaakt kan worden.

Wat AsiBot maakt, is een voorbeeld van de Electronic Literature Organisationdefinieert als digital born literature: ’tekst met een belangrijk literair aspect die zijn voordeel doet met de mogelijkheden en contexten die een individuele computer of een netwerk van computers bieden.’ Literatuur dus die gemaakt is met behulp van wat de computer te bieden heeft. We noemen die literatuur in deze proef ‘digitale literatuur’.

In deze proef onderzoek je het verschijnsel digitale literatuur in de breedte: hoe wordt die gemaakt, gelezen en beoordeeld? We gebruiken steeds dezelfde termen (memex en cognitie, hierover meer in stap 2) om onderzoek te doen. Beide termen worden gebruikt om te onderzoeken hoe mensen zich dingen voorstellen en teksten gebruiken om die voorstellingen ofwel te beschrijven (de schrijver) ofwel te lezen (de lezer). Aan het AsiBot-voorbeeld zie je al hoe ingewikkeld dat voorstellen kan zijn: de robot leest heel anders dan een mens (letters, geen woorden), maar komt op basis daarvan toch met nieuwe voorstellingen (zinnen) waar Giphart wat mee kan. In sommige opdrachten verwijzen we naar Engelstalige teksten omdat men in de productie van digitale literatuur in het Engelse taalgebied voorop loopt.

Je hebt nu bekeken hoe het leesproces in twee soorten digitale literatuur (hypertext fiction en interactive literature verloopt). In de volgende stap maak je kennis met de termen ‘memex’ en ‘cognitie’ waarmee je dergelijke leesprocessen kunt gaan onderzoeken.

Een vraag, instrumentarium en een methode
Als je een antwoord wilt vinden op wetenschappelijke vragen, dan moet je eerst duidelijk weten wat precies je vraag is. Daarna heb je instrumenten nodig waarmee je kunt beschrijven wat je onderzoekt. In deze proef gebruiken we twee termen die je helpen om het verschijnsel digitale literatuur te analyseren: memex en cognitie. Gebruik je allemaal deze termen om hetzelfde verschijnsel te bestuderen, dan krijg je een gedeelde methode. Zo kun je kennis stapelen en vermeerderen. Ook kun je gemakkelijker discussiëren met elkaar. Alle stappen die je als onderzoeker neemt, zijn zo ook voor je discussiegenoten inzichtelijk en begrijpelijk.

Terminologie memex en cognitie uitgediept
In 1945 introduceerde de Amerikaan Vannevar Bush in het artikel As we may think het begrip memex om een systeem te beschrijven dat informatie kan opslaan en terughalen zoals de menselijke geest dat kan. Het woord ‘memex’ is een samenvoeging van memory en index. De term ‘index’ betekent ‘register’, maar verwijst ook naar een soort digitale inhoudsopgave, een hulpmiddel bij het terugvinden van informatie in een database of op een website. Volgens Bush zou een memex niet alleen moeten werken op basis van vastliggende indexen, maar ook op basis van herinneringen en associaties. Want zo onthoudt de mens nu eenmaal informatie, volgens Bush.

Bush was niet de eerste die over de werking van de menselijke geest nadacht, maar sinds de jaren 1950 gebeurt dat wel meer systematisch, in de tak van wetenschap die zich de ‘cognitiewetenschap’ noemt. Cognitiewetenschappers gaan er vanuit dat mensen zich dingen herinneren met behulp van voorstellingen die je in je hoofd van informatie maakt – waarbij een literaire tekst dus ook een bepaald type informatie is. Die voorstellingen worden opgeslagen in je geheugen, en worden daar onderling verbonden via associaties.

Het vermogen van de mens om iets creatiefs (in de zin van ‘iets nieuws’) te maken, wekt veel interesse van de cognitiewetenschappers. Dat vermogen suggereert namelijk dat je loskomt van de associaties die al bestaan in je hoofd, of juist met bestaande associaties nieuwe ideeën bedenkt. En op dit punt wordt de cognitiewetenschap ook voor literatuuronderzoekers relevant: is schrijven te typeren als het in herinnering roepen van voorstellingen die de schrijver al in zijn/haar hoofd heeft, die hij/zij vervolgens op een creatieve manier rangschikt, en zo tot hele nieuwe informatie ombouwt? En hoeveel is er dan nieuw, en hoeveel bestaand? En hoe werkt dat bij de lezer: die krijgt de informatie (de tekst) van de schrijver aangereikt, en maakt daar op zijn/haar beurt weer voorstellingen van in het hoofd. Hoe stelt die tekst de lezer in staat informatie te begrijpen en verwerken?

In deze stap kijken we naar de manier waarop je leesprocessen kunt onderzoeken met de termen ‘memex’ en ‘cognitie’.

Je hebt nu literatuur en digitale literatuur vergeleken op het punt van leesprocessen, met behulp van de analytische termen ‘memex’ en ‘cognitie’. In de volgende stap leer je beoordelingscriteria voor digitale kunst en literatuur kennen, en leer je die te verbinden met opvattingen die men over de cognitie van de lezer/kijker heeft.

Om de schrijfkracht van AsiBot te testen, schreef Ronald Giphart samen met AsiBot een aanvulling op het boek Ik, robot van Isaac Asimov uit 1950. In het experiment werd gebruik gemaakt van de Nederlandse vertaling van het oorspronkelijk Engelstalige werk van Isaac Asimov van Leo H. Zelders uit 1966.

Asimovs boek is een zogenaamde raamvertelling: een journalist van de Interplanetaire Pers interviewt de robotpsychologe Susan Calvin. Dat is het ‘raam’ waarbinnen negen verhalen over de ontwikkeling van robots wordt verteld.

Giphart schreef samen met AsiBot een tiende verhaal in die reeks.

In deze stap heb je reacties op het product van schrijfrobot AsiBot beoordeeld en een nieuw gemaakte Rembrandt beoordeeld om te zien welke opvattingen over de lezers-/kijkerscognitie in de beoordeling een rol spelen. In de volgende stap ga je software bekijken die digitale literatuur helpt te schrijven. In hoeverre bepaalt wat we weten over de cognitie van een lezer deze schrijfsoftware?

AsiBot maakt nieuwe stukjes literatuur op basis van berekeningen van patronen in letters. De meeste onderzoekers die schrijfrobots maken, kiezen voor een andere aanpak. Ze zoeken naar patronen in woorden in literatuur. Ze kijken bijvoorbeeld naar welke woorden er vaak in voorkomen, en hoe die verspreid staan in een tekst. Ook kijken ze hoe welke woorden bepaalde emoties weergeven. Zo hopen uitgevers te kunnen voorspellen welke boeken best sellers kunnen worden. Of worst sellers, boeken die floppen als ze zouden worden uitgebracht. In theorie zou je met kennis over die patronen ook nieuwe literatuur kunnen maken. Als je op basis van die patronen algoritmen schrijft (instructies voor de computer om tekst te gaan schrijven waarin de kennis over die patronen verwerkt zit) zou er literatuur uit die algoritmen moeten rollen.

Maar zover zijn we nog niet. We gaan nu kijken naar software die dat schrijfproces computermatig analyseert en stuurt om te zien welke aannames over de cognitie van de lezer er in die software zit.

In de volgende stap ga je met alle voorgaande kennis gewapend zelf analyses maken van drie soorten Nederlandstalige digitale poëzie.

In deze laatste stap ga je zelf oordelen over drie vormen van Nederlandse digitale literatuur. Je bestudeert ze alle drie met behulp van wat je over de cognitie (‘begripsvermogen’) van de lezer te weten bent gekomen in de vorige stappen.