Misschien heb je bij het samenstellen van je leeslijst voor Nederlands wel eens gedacht: mag ik ook vertalingen van bijvoorbeeld Engelse boeken op die lijst zetten? Geen rare vraag, want het zijn vaak boeken in andere talen die veel invloed hebben in het Nederlandse taalgebied, dat voornamelijk bestaat uit Nederland, Vlaanderen, Suriname, Aruba, Curaçao, Sint Maarten, Zuid-Afrika en Caribisch Nederland. Kijk bijvoorbeeld naar de jaarlijkse Nobelprijs: die werd nog nooit toegekend aan een schrijver die in het Nederlands schreef – alleen Simon Vestdijk en Stijn Streuvels waren ooit genomineerd. Maar zodra de Nobelprijs is toegekend, liggen de etalages van boekwinkels in Nederland en Vlaanderen vol met boeken van de winnaar uit het buitenland.

In deze proef onderzoek je de redenen achter die focus op Nederlandstalige boeken bij het schoolvak Nederlands. Waarom en wanneer is ‘in het Nederlands of een variant daarvan geschreven’ een selectiecriterium geworden? En wat zijn de effecten van dat criterium? Hoe zou jouw leeslijst eruit zien als je andere criteria zou volgen?

Voor een antwoord op deze vragen moeten we eerst terug naar de negentiende eeuw. Dat was de eeuw van  opkomend nationalisme en natievorming in Europa. Nederland werd weer een eigen staat in 1813 en België volgde in 1830. Om dat proces van natievorming te stimuleren, greep men terug op een (verheerlijkt) nationaal verleden, een nationale taal en een literatuur die in die landstaal geschreven werd. Als onderdeel van dit proces werd tegen het einde van de negentiende eeuw het Standaardnederlands de voertaal op Nederlandse scholen en werd het Vlaamse onderwijs officieel tweetalig (Nederlands en Frans). Voor die tijd werden op Nederlandse scholen streektalen en dialecten gebruikt, en was het Frans dominant in de Vlaamse context. In die negentiende eeuw werd niet alleen de taal gestandaardiseerd. Ook het curriculum – wat kinderen op school leerden – werd meer en meer landelijk bepaald. Er kwamen toen ook vastomlijnde ideeën over wat kinderen moesten lezen bij het schoolvak Nederlands.

Je hebt nu gezien dat de wortels van het schoolvak Nederlands in de negentiende eeuw liggen. Het literatuuronderwijs van vandaag heeft nog steeds te maken met de band tussen literatuur, taal en volk die toen werd verondersteld. In de volgende stap maak je kennis met drie begrippen waarmee je de relatie tussen een nationale literatuur en het onderwijs in de landstaal leert onderzoeken.

Een vraag, instrumentarium en een methode

Als je een antwoord wilt vinden op wetenschappelijke vragen, dan moet je weten wat precies je vraag is. In dit geval reiken we je de vraag aan: ‘Waarom en hoe zou er bij het schoolvak Nederlands ook niet-Nederlandstalige literatuur gelezen kunnen worden?’ Om die vraag te onderzoeken, heb je instrumenten nodig. In dit geval zijn die instrumenten termen, waarmee je precies kunt beschrijven wat je onderzoekt. Iedereen die met diezelfde termen onderzoek doet, kan kennis onderling uitwisselen en zo discussiëren en kennis vergroten. In deze proef gebruiken we de termen ‘nationale literatuur’, ‘canon’ en ‘vergelijkende literatuurwetenschap’.

Nationale literatuur, canon en vergelijkende literatuurwetenschap uitgediept
Met de term ‘nationale literatuur’ wordt het idee aangeduid dat de literatuur van een land verbonden is met de landstaal (dat is: de officiële taal in een land). De kern van een nationale literatuur in de landstaal noemen we de ‘canon’: een groep van teksten die tot het beste van die nationale literatuur wordt gerekend. Deze canon leer je op school kennen. Maar die nationale literatuur is natuurlijk ook verbonden met literatuur uit andere landen en andere talen. Buiten school lees je misschien wel vooral vertalingen, Nederlandstalige schrijvers laten zich door anderstalige literatuur inspireren: op tal van manieren zijn we ook verbonden met anderstalige literaturen. De vergelijkende literatuurwetenschap doet onderzoek naar de manier waarop literatuur uit verschillende landen met elkaar verbonden is. Het doel van dat onderzoek is overeenkomsten en verschillen tussen literaire teksten uit verschillende talen beter te begrijpen.

In deze stap heb je al een beetje gemorreld aan het idee dat boeken in de landstaal leidend zouden moeten zijn voor de literatuur die je bij het schoolvak Nederlands leest. Want is dat idee wel houdbaar als vertalingen net zo goed gelezen en gewaardeerd worden? De blik op de nationale Nederlandse literatuur kan ook nog wel op een andere manier verruimd worden. In de volgende stap ga je zelf onderzoek doen naar zowel historische als hedendaagse ideeën over deze kwestie.

In de eerste stap ontdekte je dat sommige ideeën over de betekenis van een nationale literatuur als de Nederlandse meer dan een eeuw oud zijn. Toch veranderen die ideeën natuurlijk ook. In deze stap vergelijk je twee visies op de nationale literatuur van twee hoogleraren Nederlandse letterkunde.

De eerste visie is van de eerste hoogleraar ‘Nederlandsche Letterkunde’, W.J.A. Jonckbloet. Hij werd in 1877 aangesteld aan de Universiteit Leiden en sprak bij die gelegenheid een rede uit onder de titel Het professoraat in de Nederlandsche taal en letterkunde. In deze rede maakte Jonckbloet duidelijk wat hij precies onder Nederlandse letterkunde verstond en wat volgens hem de maatschappelijke functie was van dat vakgebied.

De tweede visie is van Geert Buelens, hoogleraar Moderne Nederlandse Letterkunde aan de Universiteit Utrecht. In de zomer van 2018 hield hij tijdens het congres van de Internationale Vereniging voor Neerlandistiek (IVN) een lezing over manieren waarop de Nederlandse literatuur bestudeerd kan worden. Het gebeurt vaak dat die literatuur wordt opgedeeld in allerlei hokjes, zoals je waarschijnlijk ook voor je leeslijst doet. Hokjes als: toneel, romans, poëzie, historische Nederlandse literatuur en zo voort. Sommige hokjes mogen waarschijnlijk niet op je lijst: een hokje als ‘Nederlandstalige songteksten’ bijvoorbeeld. In de vorige stap probeerden we al wat nieuws door te suggereren dat een in het Engels vertaalde Nederlandse roman niet alleen tot de Nederlandse literatuur behoort, maar ook tot de Engelse. Om die reden zou je misschien ook populaire vertalingen van Engelse romans op jouw leeslijst voor Nederlands kunnen zetten. Maar we hebben eigenlijk alleen een nieuw hokje aan de lijst toegevoegd: ‘vertaalde literatuur die oorspronkelijk niet in het Nederlands geschreven werd, maar in het Nederlandse taalgebied wel een grote rol speelt’. Wat nu als we al die hokjes weglaten, en gaan kijken naar de manier waarop Nederlandse teksten uit alle hokjes samenhangen, en in verband staan met teksten uit andere landen?

Nu je twee verschillende visies op de bestudering van de Nederlandstalige literatuur hebt onderzocht, ga je in deze stap in debat over de focus op Nederlandstalige literatuur bij het schoolvak Nederlands. Door met elkaar te discussiëren, formuleer je een eigen standpunt over deze kwestie. Je gaat in groepjes van vier discussiëren over de volgende stelling:

Het is goed dat we bij Nederlands alleen literatuur lezen die oorspronkelijk in het Nederlands geschreven werd.

In deze stap heb je je gemengd in de discussie over wat er wel en niet als literatuur gelezen mag worden bij het schoolvak Nederlands. Je deed dat door je eerst te verdiepen in de discussie over wat Nederlandse literatuur precies is.

In deze stap schrijf je een betoog voor je docent Nederlands waarin je beargumenteert waarom de roman A Little Life (2015), van de Amerikaanse schrijfster Hanya Yanagihara, wel of niet op de leeslijst van Nederlands mag worden gezet.

Wil je meer onderzoek doen naar dit onderwerp, of ben je benieuwd naar andere mogelijkheden voor het schrijven van een profielwerkstuk over literatuur? Klik dan op de knop ‘Profielwerkstuk’ hieronder.