Als je op school literatuur gaat lezen, leer je langzamerhand allerlei hoogtepunten uit de Nederlandse literatuur kennen. Je volgt als het ware een uitgestippeld pad langs al die hoogtepunten. We noemen zo’n selectie van hoogtepunten ook wel een ‘canon’. De vele andere boeken die niet op dit pad liggen, krijg je niet te lezen. Dat pad houdt dus hoogtepunten bij elkaar, maar sluit ook andere literatuur uit. Voor literatuuronderzoekers is het interessant te bekijken wat die hoogtepunten bij elkaar houdt. Wie of wat bepaalt welke boeken tot de canon behoren? En wat zegt die selectie over het beeld van de Nederlandse literatuur dat jij op school voorgespiegeld krijgt? In deze proef doe je zelfstandig onderzoek naar deze vragen.

Je hebt nu een eerste inventarisatie gemaakt van Nederlandse literatuur die je met je klasgenoten al las, en gezien dat de overheid een canon kan bepalen. Een canon die specifiek over de Nederlandse literatuur gaat, heeft die overheid niet vastgelegd. Voor het schoolvak Geschiedenis werd er wel een gemaakt, en je ziet dat sommige literatuur – en wellicht juist niét de literatuur die je bij Nederlands las – die canon gehaald heeft. In de volgende stap krijg je termen aangereikt waarmee je kunt gaan analyseren hoe canons precies tot stand komen.

Een vraag en instrumentarium
Als je een antwoord wilt vinden op wetenschappelijke vragen, moet je eerst weten wat precies je vraag is. Daarna heb je instrumenten nodig waarmee je heel precies kunt beschrijven wat je onderzoekt: eenduidige begrippen of concepten die het voor jezelf, maar ook voor anderen duidelijk maken waar je naar kijkt. Zoals je een pipet of een reageerbuis gebruikt om de aanwezigheid van een scheikundige stof aan te tonen, zo gebruik je concepten om vat te krijgen op teksten. Je kunt beter discussiëren met elkaar als je op dezelfde manier, met dezelfde instrumenten, analyseert. Als vraag nemen we in deze proef: ‘Wat bepaalt of een tekst tot de Nederlandse literaire canon hoort?’. Als instrumenten gebruiken we de begrippen ‘canon’ en ‘canonkritiek’.

De begrippen ‘canon’ en ‘canonkritiek’ uitgediept
Het woord ‘canon’ komt uit het oud-Grieks, en sloeg eerst alleen op een ‘riet’ of ‘staaf’ die als meetinstrument werd gebruikt. Later kreeg ‘canon’ ook de betekenis van ‘wet’of ‘regel’. Vanaf de vierde eeuw na Christus kreeg het woord de betekenis waarin we het nu gebruiken, ‘een lijst van geselecteerde teksten’. Aanvankelijk ging het vooral om een selectie van religieuze teksten. Tegenwoordig verwijst het woord eerder naar een selectie van teksten die breed gewaardeerd worden om hun niveau en cultureel belang.

De Amerikaanse literatuurwetenschapper Harold Bloom presenteerde in zijn boek The Western Canon: The Books and School of the Ages in 1994 een lijst van werken die volgens hem thuishoorden op die literaire, Westerse canon van alle tijden. Hij ging er vanuit dat over die canon overeenstemming te krijgen is. Volgens Bloom hebben deze teksten een universele, altijd geldige waarde die in de kwaliteit van die teksten zelf zit.

Veel onderzoekers, onder wie de Nederlandse literatuuronderzoeker Maaike Meijer, hebben zich tegen dat idee verzet. Zij wijzen erop dat de canon gemaakt wordt door mensen. De selectie wordt niet bepaald door de kwaliteit van literaire werken zelf, maar door de voorkeuren van de mensen die de teksten selecteren. Door die voorkeuren zijn er veel teksten van vrouwen en niet-Westerse auteurs veel minder goed vertegenwoordigd in de canon, betogen zijn in hun canonkritiek. De Amerikaanse literatuuronderzoeker Margaret Cohen sprak in dit verband over ‘The Great Unread’: de vele teksten en auteurs die in de afgelopen eeuwen buiten de canon zijn gevallen en daardoor ‘ongelezen’ blijven.

Je hebt nu gezien dat niet alleen de overheid, maar ook experts (in dit geval: onderzoekers gespecialiseerd in de Nederlandse literatuur) kunnen bepalen wat er wel en niet in een canon wordt opgenomen. In dit geval gebruikten onderzoekers een enquête om invloed uit te oefenen. In de volgende stap onderzoek je een ander middel dat ze gebruiken: de literatuurgeschiedenis.

Literatuuronderzoekers schrijven literatuurgeschiedenissen om een overzicht te geven van wat er aan literatuur gemaakt is in een bepaalde taal of een bepaald gebied. De opzet van die literatuurgeschiedenis bepaalt welke boeken wel en niet genoemd worden. Een literatuurgeschiedenis over alleen boeken die door vrouwen geschreven zijn, ziet er bijvoorbeeld anders uit dan een literatuurgeschiedenis over mannelijke schrijvers. Elke literatuurgeschiedenis werkt canoniserend, dat wil zeggen: bepaalt de canon. Boeken die er niet in genoemd worden, krijgen minder aandacht van de onderzoekers die de literatuurgeschiedenis schrijven. Die onderzoekers dienen als gidsen voor lezers die zelf geen experts zijn en die afhankelijk zijn van zo’n literatuurgeschiedenis. Kijk maar naar je eigen situatie: leerlingen en docenten hebben houvast aan de literatuurgeschiedenis die je op school gebruikt. Die deelt de geschiedenis bijvoorbeeld in in perioden (‘dit boek hoort bij de romantiek, dit hoort bij de middeleeuwen etc.’).

Je gaat onderzoek doen naar twee literatuurgeschiedenissen: een Nederlandstalige literatuurgeschiedenis uit 1993 en een Engelstalige literatuurgeschiedenis uit 2009. Doel van je onderzoek is te bepalen welke criteria beide literatuurgeschiedenissen aanhouden om een boek wel of niet te bespreken. Welk idee van de Nederlandse canon zit achter die keuze?

Je hebt nu gezien dat overheid en experts kunnen bepalen wat in een literaire canon terechtkomt. In de volgende stap kijk je naar een derde factor: de publieke opinie.

In 2015 hebben de Vlaamse Academie voor Nederlandse Taal en Letteren (KANTL) en het Vlaams Fonds voor de Letteren (VFL) zich verzet tegen de canon zoals die in 2002 door de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde (zie stap 3) opgesteld was. Het Vlaamse het idee gelanceerd om een ‘dynamische canon van de Nederlandstalige literatuur vanuit Vlaamse perspectief’ te gaan maken. Zoals dat in een democratie gaat, volgden ook daarop weer veel reacties: de canon werd onderdeel van een publiek debat. Om te zien hoe je toe kan passen wat je tot nu toe over de canon leerde, lees je in deze stap een discussiebijdrage van literatuuronderzoeker Laurens Ham.

Je hebt nu één bijdrage aan dat publieke debat bekeken. Nadat je eerder al bekeek hoe overheid en experts invloed uitoefenden op de canon, ga je in de laatste stap het publieke debat over de Nederlandse canon van de afgelopen jaren onderzoeken. Wat is de huidige stand van zaken?

De publieke opinie en het publieke debat worden niet alleen gestuurd door discussiebijdragen van Ham zoals je die in stap 4 las, maar ook door andere elementen. In deze stap ga je daarnaar op zoek.

Wil je meer onderzoek doen naar dit onderwerp, of ben je benieuwd naar andere mogelijkheden voor het schrijven van een profielwerkstuk over literatuur? Klik dan op de knop ‘Profielwerkstuk’ hieronder.