Wie maakte het eerste gedrukte boek?
Toen de Italiaanse geleerde Enea Silvio Piccolomini in 1455 de boekenbeurs in Frankfurt bezocht, kon hij zijn ogen niet geloven. De zoon van een Duitse stoffenhandelaar, ene Johannes Gutenberg, verkocht daar vuistdikke bijbels. Die had hij naar eigen zeggen met een machine (‘drukpers’) gemaakt. Er leek geen woord van gelogen, het moest wel waar zijn. Nog nooit had Piccolomini een handschrift gezien – want in die tijd circuleerden alleen met de hand geschreven kopieën van teksten in Europa – waarin de letters zo scherp en gelijkvormig waren. Bovendien verkocht Gutenberg de bijbels in de astronomische oplage van 180 stuks. Een productie die met handgeschreven kopieën meer dan 500 jaar gekost zou hebben.

Piccolomini was enthousiast. Hij voorzag de revolutie die Gutenbergs drukpers na 1455 zou brengen. Zogenaamde ‘kopiisten’ deden op dat moment jaren over het maken van één exemplaar van een tekst. En dus was kennis in geschreven en overdraagbare vorm duur. Alleen de katholieke kerk en de adel waren rijk genoeg om dergelijke handgeschreven boeken (ook wel: manuscripten) te kunnen betalen. Maar dankzij de drukpers van Gutenberg konden nu ook de boeren en de leerlooiers zich een eigen exemplaar van de bijbel veroorloven.

Piccolomini – de latere paus Pius II (1458- 1464) – begreep de waarde van de technologie. Hij kon alleen niet voorzien hoezeer de verspreiding van kennis machtsverschuivingen in de hand zou werken. Hij zou niet meer meemaken hoe diezelfde drukpers het gezag van de katholieke kerk voorgoed zou ondermijnen. Na Gutenbergs bijbel werden nog heel veel andere bijbels gedrukt om te voorzien in de behoefte van gelovigen om zelf Gods woord te lezen. Allerlei schrijvers kwamen met een eigen vertaling van de oorspronkelijke bijbelteksten. Die verschillende vertalingen werden vergeleken. Effect was dat iedereen het geloof kritisch ging bekijken. Het eigen boekenbezit en de vrije verspreiding van informatie bleken het begin van de Reformatie en de Verlichting. Dat is de periode in de Europese geschiedenis waarin steeds grootschaliger over politieke en religieuze zaken werd gedebatteerd.

Onderzoekers discussiëren nog altijd over de vraag of de uitvinding van de drukpers oorzaak of gevolg was. Werd de drukpers uitgevonden en werd daarmee kennis verspreid? Of vond men de drukpers uit omdat de behoefte aan het delen van kennis groter werd? Maar feit is dat de wereld van het gedrukte boek er anders uit ging zien dan de wereld van het handgeschreven boek.

Waarom vinden literatuuronderzoekers vroege drukken interessant?
Het boek is niet alleen als drager van informatie, maar ook als object interessant voor literatuuronderzoekers. Die zijn niet alleen geïnteresseerd in de inhoud van teksten (wat staat er?), maar ook in de media en materialen die die teksten helpen verspreiden. Want het zijn vaak die media die ervoor zorgen dat teksten een grote rol in samenlevingen kunnen spelen. De media geven brede, dan wel smalle toegang: een manuscript was er voor enkelen, en het gedrukte boek voor heel velen.

In het geval van Gutenbergs uitvinding zorgde mediatechnologie voor een grotere impact van teksten: in gedrukte vorm konden ze meer en grotere groepen lezers bereiken. Die lezers konden zichzelf daarmee over kwesties van geloof en politiek informeren. Ze kregen een stem in wat de Duitse filosoof Jurgen Habermas ‘de publieke ruimte’ noemde. Dat is een virtuele ruimte waarin middels massamedia publieke debatten gevoerd kunnen worden.  

Voor boekwetenschappers is de overgang van handgeschreven naar gedrukte teksten een sleutelmoment in de mediageschiedenis. In deze proef bestuderen we dit historisch moment door verschillende vroege drukken te vergelijken met oude handschriften. Wat veranderde er in het gedrukte medium? En wat kun je daaruit afleiden over de impact die gedrukte teksten op hun lezers gehad zullen hebben? En over de manier waarop de productiewijze van teksten dus de verspreiding van teksten beïnvloedde?

In deze eerste stap maakte je kennis met een literatuurhistorisch probleem: de effecten van nieuwe druktechnologie in de vijftiende eeuw. Dat probleem geeft aanleiding tot allerlei wetenschappelijke vragen. In de volgende stap maak je kennis met een methode waarmee je zulke vragen systematisch kunt beantwoorden. Je ziet hoe je gedrukte boeken van manuscripten kunt onderscheiden. En gaat dieper in op termen als ‘katern’, ‘katernsignatuur’ en ‘verluchtigen’.

Een vraag, instrumentarium en een methode
Als je een antwoord wilt vinden op wetenschappelijke vragen, dan moet je eerst heel duidelijk weten wat precies je vraag is. Daarna heb je instrumenten nodig waarmee je kunt beschrijven wat je onderzoekt. In het geval van de analyses van handschriften en vroege drukken heb je veel aan termen die de karakteristieke kenmerken van het materiaal van boeken. Daarnaast heb je een methode nodig, een systematische manier om tot nieuwe kennis te komen. Iedereen die met die methode werkt, gebruikt dezelfde instrumenten. Kennis die je met die instrumenten krijgt, kan zo gestapeld en vermeerderd worden. Ook kun je discussiëren met elkaar als je langs dezelfde methode kennis verkregen hebt. Alle stappen die je als onderzoeker neemt, zijn immers voor je discussiegenoten inzichtelijk en begrijpelijk.

Katern, katernsignatuur en verluchtigen uitgediept
In deze proef onderzoeken we wat er precies veranderde dankzij de boekdrukkunst, en wat er misschien hetzelfde bleef. Op sommige punten verschillen boeken en handschriften enorm. In gedrukte boeken werden de pagina’s bijvoorbeeld niet afzonderlijk gemaakt. Vaak werden er vier, acht of zelfs twaalf pagina’s op één groot vel gedrukt. Zo’n vel dat opgedeeld is in verschillende pagina’s, noemen we een katern. Vele katernen samen maken één boek. Je kunt die katernen aan elkaar naaien. In Gutenbergs tijd was dit de taak van de boekbinder.

Maar hoe kon een binder nu weten of hij de katernen in de juiste volgorde achter elkaar zette? Daarvoor gebruikte men katernsignaturen. Dat wil zeggen dat iedere pagina uit een katern een apart teken kreeg. Vaak een letter met een cijfer, maar ook wel een teken als de * met een cijfer.

Op sommige punten bleven, ondanks de technologische vernieuwingen, boeken op handschriften lijken. Zo bleef de tekst vaak verdeeld in twee kolommen. En werden de initialen – de grote letters aan het begin van een alinea – en ‘verluchtigingen’ nog altijd aangebracht. Lezers die al een handgeschreven manuscript hadden, waren aan die opmaak immers gewend. Met het handhaven van die opmaak wilde men de overstap naar een nieuw medium zo gemakkelijk of aanlokkelijk mogelijk maken. 

Nu weet je met welke termen je de overgang van handschriften naar gedrukte teksten kunt beschrijven en herkennen. In de volgende stap ga je met deze termen experimenteren. Je bekijkt enkele gedigitaliseerde teksten uit de veertiende en vijftiende eeuw, soms met prachtige illustraties. Een daarvan is de Gutenbergbijbel, het eerste gedrukte boek in de Westerse geschiedenis. Want let wel, veel wetenschappers denken dat de Chinezen Gutenberg al lang voor waren, en dat het eerste boek in China werd gedrukt.

Tijdens het experiment kun je zelf aan de slag met de instrumenten die je in de vorige stap hebt leren hanteren. In deze proef experimenteer je met onderzoek naar oude drukken en handschriften. Vele bibliotheken hebben hun oudste werken digitaal beschikbaar gemaakt met zeer gedetailleerde scans. Zo hoef je niet meer naar het archief om een eerste indruk van het materiaal te krijgen. Met behulp van deze scans onderzoek je de overgang van handschrift naar gedrukte tekst en beschrijf je de overeenkomsten en verschillen.

In deze stap analyseerde je concreet materiaal: je bestudeerde digitale scans van oude bijbels en andere teksten. Nu je het materiaal systematisch hebt onderzocht, kun je in de volgende stap reflecteren op je bevindingen.

Met de lakmoesproef test je wat je te weten bent gekomen tijdens het experiment. Wat gebeurde er precies met het boek na de uitvinding van de boekdrukkunst? Welke veranderingen heb je gezien, en wat bleef hetzelfde? Welke problemen deden zich voor bij het drukken van boeken?

In deze lakmoesproef nam je wat afstand en reflecteerde je op het experiment. Op basis van je bevindingen gaf je argumenten voor of tegen een van de stellingen. In de volgende stap kun je op een vrijere manier aan de slag met dit onderwerp. Nu je nieuwe kennis hebt opgedaan, is er ruimte om verder te kijken.

In het vrije experiment is er ruimte om naar eigen inzicht verder onderzoek te doen met de instrumenten en tools die we in deze proef gebruikt hebben, bijvoorbeeld ook als opstapje voor het schrijven van een profielwerkstuk. Daarnaast is het vrije experiment een ruimte voor creatief schrijven. We geven je richtlijnen om creatief te reflecteren op de thema’s die in deze proef aan de orde kwamen.

Ben je benieuwd naar andere mogelijkheden voor het schrijven van een profielwerkstuk over literatuur? Klik dan eens op de ‘Profielwerkstuk’-knop en lees enkele suggesties voor grotere onderzoeksvragen die je in een profielwerkstuk kunt uitdiepen.