Misschien heb je altijd al een groot paper willen schrijven over je favoriete auteur. Of heb je net een inspirerend college gevolgd, dat je graag als de basis voor je eindwerkstuk wilt gebruiken. Het kan natuurlijk ook zo zijn, dat je nog helemaal geen idee hebt waarover je wilt gaan schrijven. Kies hieronder de knop die jou het meeste aanspreekt en zie naar welk thema je wordt doorverwezen.

In de volgende filmpjes worden er vier onderzoeksthema’s aan je voorgesteld door docenten Nederlandse letterkunde van verschillende universiteiten. Deze thema’s geven uiteraard geen compleet overzicht van het onderzoek in de letterkundige Neerlandistiek. Ze bieden wel enige houvast om je te gaan oriënteren op je bachelor-eindwerkstuk.

• Tekst en Auteur
• Tekst en Wereldbeeld
• Tekst en Medium
• Van Tekst naar Lezer

Kies het onderzoeksthema dat jou het meeste aanspreekt. In de zes stappen die je hier doorloopt, maak je steeds opdrachten binnen dit onderzoeksthema. Je kunt in een later stadium natuurlijk altijd nog besluiten om toch voor een ander thema te kiezen. Het helpt echter wel om nu al gericht met een van de onderzoeksthema’s aan de slag te gaan.

In deze oriëntatiefase ga je bekijken wat voor soort onderzoek er binnen jouw gekozen onderzoeksthema mogelijk is. Wat is er al door anderen gedaan en hoe kun jij daar op voortbouwen?

Je begint met het lezen van een aantal inleidingen van bestaande bachelor-eindwerkstukken (en enkele master-eindwerkstukken). Zo krijg je een eerste idee van wat er mogelijk is binnen jouw onderzoeksthema en hoe dit vorm kan krijgen. Je maakt dus ook kennis met het genre van het bachelor-eindwerkstuk: Welke schrijfstijl hanteer je? Hoe groot moet je onderzoek zijn? Wat voor soort onderwerpen komen in aanmerking? Hoe kun je een thema dat je interessant vindt, tot onderwerp van een scriptie maken? (Let op dat er ook enkele master-eindwerkstukken tussen staan, die qua omvang groter zijn en qua niveau hoger zijn dan de bachelor-werkstukken. Ze kunnen wel als inspiratie dienen.)

De volgende stap in de oriëntatie is het verkennen van wetenschappelijk onderzoek dat er al gedaan is binnen dit onderzoeksthema. Een manier om dat te doen, is door abstracts te lezen.

Wat is een abstract eigenlijk?

Een abstract is een samenvatting van een wetenschappelijk artikel, paper of onderzoek en heeft als doel de lezer snel van de inhoud op de hoogte te brengen. Meestal zijn abstracts in het Engels geschreven, ook als het artikel zelf in het Nederlands is. Onderzoekers bekijken vaak eerst het abstract, voordat ze de gehele tekst gaan lezen. In een abstract worden namelijk de basisingrediënten van een artikel benoemd, zoals de casus, het doel van het onderzoek, de gebruikte theorie en methode, de resultaten en de belangrijkste conclusies. Bij abstracts van artikelen staan ook vaak keywords genoemd, die verwijzen naar de kernconcepten binnen het artikel. Dergelijke keywords kunnen je ook helpen bij het zoeken naar relevante literatuur.

Bijkomend voordeel is dat abstracts gratis te lezen zijn, terwijl dat voor de gehele artikelen niet altijd geldt. Als je op basis van het abstract graag het hele artikel wilt lezen, dan kun je daarna bekijken of het bijvoorbeeld toegankelijk is via de universiteitsbibliotheek of kun je besluiten het aan te schaffen. Soms worden artikelen door de auteurs zelf beschikbaar gesteld op Academia.edu: dit is een soort LinkedIn voor wetenschappers, inclusief pdf’s van artikelen. Om daar toegang toe te hebben, moet je een gratis account aanmaken. Het is aan te raden dit nu alvast te doen, zodat je bij de opdrachten meteen toegang hebt.

In de volgende opdracht ga je een aantal abstracts lezen, om een idee te krijgen wat voor onderzoek er al gedaan is binnen jouw onderzoeksthema. Misschien krijg je hierdoor al ideeën voor je eigen onderzoek, misschien komt dat pas in een latere fase. In ieder geval geeft het lezen van deze abstracts je een beeld van bestaande onderzoeksmogelijkheden.

Na de oriëntatie is het tijd om je te gaan inlezen in de theorie van dit onderzoeksthema. Als je op basis van deze scripties en abstracts (nog) niet enthousiast bent geraakt over jouw onderzoeksthema, overweeg dan om de oriëntatiefase van een ander onderzoeksthema te doorlopen.

In de vorige stap heb je kennisgemaakt met verschillende onderzoeksthema’s en heb je ervoor gekozen om je theoretisch te gaan verdiepen in een van de vier onderzoeksthema’s.

Bij het bestuderen van de inleidingen en abstracts is je misschien opgevallen dat namen van bepaalde wetenschappers en werken meermaals genoemd werden. Je ziet inderdaad vaak dat er binnen een tak van wetenschap een aantal standaardwerken bestaat, waarop andere onderzoeken en artikelen voortgebouwd hebben. Thijs Pollman noemt dit in zijn boek De letteren als wetenschappen (2005, 3e druk) ‘gezaghebbende publicaties’: “Het zijn boeken of artikelen die door een onderzoeker niet kunnen worden verontachtzaamd, omdat ze de stand van kennis op een onderzoeksterrein het beste representeren. […] Iemand die een bepaald onderwerp wil bestuderen, zal zich daarom oriënteren op publicaties waarin globaal de relevante stand van kennis en theorievorming het beste is beschreven.” (169) In deze stap krijg je hulp bij het lezen van enkele van die belangrijke theoretische studies en artikelen. Ze vormen niet alleen de basis van het onderzoeksthema (met bijbehorende kernbegrippen en concepten), ze vormen ook het afzetpunt voor veel latere studies.

Theorie lezen?!

Het lezen van theoretische teksten is echter niet makkelijk. Waardoor komt dat eigenlijk? John C. Bean benoemt in zijn boek Engaging Ideas: The Professor’s Guide to Writing, Critical Thinking, and Active Learning in the Classroom (1996) een aantal belangrijke redenen.

Om te beginnen ben jij als student in de eenentwintigste eeuw niet de beoogde lezer van zo’n tekst. Veel canonieke, theoretische werken zijn geschreven in de tweede helft van de twintigste eeuw. De contextuele informatie die toen door de auteur als vanzelfsprekend werd beschouwd, ontbreekt bij jou als hedendaagse lezer. Bean noemt dat de ‘culturele code’ van een tekst, waarbij je kunt denken aan informatie over de auteur, het vakgebied en de historische situatie. Bij die culturele code hoort ook het besef dat theoretische teksten meestal onderdeel zijn van een langdurige discussie die er binnen een vakgebied gevoerd wordt. Ze vormen een reactie op eerdere onderzoeken, essays en boeken, die jij waarschijnlijk niet kent. Het kan dus helpen om je eerst in te lezen in de culturele code van een tekst, bijvoorbeeld door iets op te zoeken over de auteur, zijn werk en het vakgebied.Een belangrijk overzichtswerk is bijvoorbeeld de The Norton Anthology of Theory and Criticism, dat in elke universiteitsbibliotheek te vinden is. Hierin vind je naast de belangrijkste publicaties van canonieke theoretici binnen de geesteswetenschappen, ook lemma’s over deze personen, waarin hun werk in context wordt geplaatst en van uitleg wordt voorzien. Een ander handig naslagwerk is het Algemeen Letterkundig Lexicon, dat integraal op DBNL staat. Hierin vind je onder andere een overzicht van de belangrijkste disciplines, theorieën en richtingen binnen de literatuurwetenschap.

Een ander probleem bij het lezen van theorie is het moeilijke taalgebruik. Veel theoretische teksten zijn geschreven in het Engels of Frans en lees je dus ofwel in vertaling ofwel in een voor jou vreemde taal. Een woordenboek kan daarbij wel helpen, maar slechts tot bepaalde hoogte. Theoretische en wetenschappelijke taal is namelijk vooral moeilijk omdat er gebruik wordt gemaakt van specifieke vaktermen. De betekenis daarvan is zeer contextgebonden en soms zelfs veranderlijk. Wat kan helpen is om dan een specifieker naslagwerk te gebruiken, zoals The Routledge Dictionary of Literary Terms (Childs en Fowler), A Dictionary of Literary Terms and Literary Theory (Cuddon) of in het Nederlands het Algemeen Letterkundig Lexicon(Van Gorp e.a.). Klik hier voor een voorbeeld.De taalkundige Roman Jakobson heeft het in zijn beroemde essay “Poetics and literature” (1960) over ‘poetics’, wat door een doorsnee woordenboek onterecht als ‘poëzie’ vertaald wordt. Via Cuddon’s literaire naslagwerk kun je dit echter specifieker definiëren als “the theory of poetry, in particular emphasizing principles of composition and structure” (545).

Wees gerust, niet alleen studenten hebben moeite met het lezen van theoretische teksten, ook professionele wetenschappelijke lezers. Het verschil tussen hen is echter, dat ze het lezen van theorie op een andere manier aanpakken. Studenten lezen bijna elke tekst als een studieboek, stelt Bean. Ze beginnen vooraan – met markeerstift in hun hand – en gaan al lezend op zoek naar feitelijke informatie die ze kunnen onderstrepen. In tegenstelling tot een studieboek, zijn theoretische teksten uit de geesteswetenschappen echter veel minder op informatieoverdracht gericht. Vaak zijn ze eerder betogend van aard.

Het verschil in leesstrategie kun je vergelijken met de volgende metafoor uit de fotografie: de ants eye view versus de birds eye view. Studenten lezen vaak vanuit het perspectief van de mier, terwijl ervaren lezers eerder het perspectief van de vogel kiezen. Het eerste houdt in dat een lezer zich woord voor woord door de tekst heen probeert te worstelen. Voor de mier lijkt er echter maar geen eind aan een tekst te komen; hij heeft geen idee naar welk punt hij op weg is. Vanuit het vogelperspectief probeert een lezer eerst de structuur van een tekst te overzien, voordat hij zich aan de onderdelen waagt. Deze lezer wil er eerst achter komen wat het centrale punt van een tekst is en hoe er naar dat punt wordt toegewerkt.

Hulp bij het lezen van theorie

Het helpt dus om bij het lezen van moeilijke theoretische teksten je leesstrategie aan te passen aan het tekstgenre. Maar hoe doe je dat?

Een bekende methode is de zogenaamde SQ3R-methode: Survey – Question – Read – Recall – Review. Deze werd al in 1946 geformuleerd door de Amerikaanse onderwijsfilosoof Francis P. Robinson, in zijn boek Effective Study. Peter Barry geeft hier in Beginning theoryDit is een heel handig overzichtswerk van theorie binnen de literatuurwetenschappen en cultural studies. Belangrijke theoretische benaderingen en denkers worden hierin helder samengevat en er worden leessuggesties gegeven. een samenvatting van. De stappen van de SQ3R-methode zijn hieronder vertaald naar ons type onderzoek:

Uit de bovenstaande leestips wordt misschien wel het belangrijkste punt duidelijk: het lezen van theoretische, wetenschappelijke teksten kost vooral veel tijd en inspanning.

Van theorie naar theoretisch kader

Het lezen en begrijpen van een aantal belangrijke theoretische teksten is een eerste stap, het is vervolgens belangrijk om te weten hoe je die kunt gaan inzetten in je eindwerkstuk.

In je theoretisch kader ga je straks de ‘stand van zaken’ beschrijven in het onderzoeksgebied waaraan jij een bijdrage wilt leveren. Je bespreekt daarin welke theoretische inzichten er al zijn en hoe die met elkaar samenhangen. Vaak staat aan de basis van een onderzoeksgebied een of meerdere ‘standaardwerken’, die dus ook onmisbaar zijn in je eindwerkstuk. Meer concreet: als je onderzoek wilt doen naar toekomstliteratuur die gaat over de rol van nieuwe technologieën, dan besteed je zeker een paragraaf aan Michel Foucaults Discipline and Punish (1975) en zijn idee over het panopticon. Of als je geïnteresseerd bent in de reputatievorming van schrijvers, dan moet je in ieder geval verwijzen naar Pierre Bourdieus veldtheorie  en historisch voorbeeld.

Stel je je theoretisch kader als een zoeklicht voor: jij zet als het ware een schijnwerper op de aspecten die voor jouw onderzoek relevant zijn (het overige laat je buiten beschouwing). Je geeft dus een korte samenvatting van de theoretische tekst(en) die voor jou van belang zijn en je benoemt en definieert de concepten die je hieruit gaat gebruiken. Hierbij is het van belang dat je ook bespreekt wat de meest recente inzichten zijn binnen jouw deelgebied.

Wetenschappers benoemen daarnaast vaak expliciet hoe hun werk voortbouwt op of zich afzet tegen eerdere studies. Dat kan ook zeer kritisch zijn, zoals Sander Bax is in zijn artikel “‘Waar ernst was, moet spel komen.’ Harry Mulisch tussen Groot Schrijver en Publieke Intellectueel”. Hij zet zich af tegen Thomas Vaessens’ boek De revanche van de roman (2009):Het is interessant dat Vaessens zijn pleidooi voor een nieuw literair engagement zo sterk koppelt aan discussies over de autonomie van de literatuur. Zijn betoog wordt echter verzwakt door de gebrekkige manier waarop hij dat begrip theoretisch conceptualiseert. Bovendien creëert Vaessens een verkeerd beeld van het engagement in het werk van Harry Mulisch. Dat lijkt voort te komen uit een gebrek aan kennis van de poëticale ontwikkeling die deze auteur in de jaren zestig en zeventig doormaakt. In het hiernavolgende wil ik laten zien dat er een genuanceerder beeld ontstaat van de positioneringen van schrijvers als publieke intellectuelen, wanneer een onderzoeker gebruikmaakt van een meerdimensionaal concept van autonomie. (Bax 2009: 36)  Hier zie je dat wetenschappelijke teksten onderdeel zijn van een discussie en dat onderzoekers zich kritisch tegenover elkaar positioneren. Jij kunt in je theoretisch kader ook benoemen hoe je je tot bestaand onderzoek verhoudt, al hoeft dat uiteraard niet zo polemisch te zijn als hierboven.

In de vorige stap heb je je ingelezen in de theorie binnen een van de vier onderzoeksthema’s. Nu volgt de overstap van theorie naar concrete casus en keer je terug naar de beginvraag: weet je al wat je wilt onderzoeken?

Ik wil iets met….

De eerste en belangrijkste tip luidt: kies iets waarover je écht iets wilt weten. Je eindwerkstuk is het grootste paper dat je schrijft tijdens je bachelor-opleiding en het helpt uiteraard als je enthousiast bent over het onderwerp ervan.

Het literaire veld (in: Rock, Franssen & Essink, Literatuur in de wereld, 2013, p.21)

In feite kunnen álle aspecten van/rondom literatuur onderwerp van je bachelor-eindwerkstuk zijn. Dat kan mooi gedemonstreerd worden aan de hand van de schematische weergave van het literaire veld uit Literatuur in de wereld (Rock, Franssen en Essink, 2013, p.21). Je eindwerkstuk kan over de tekst zelf gaan, waarbij je bijvoorbeeld kunt denken aan thematisch, vergelijkend of stilistisch onderzoek, maar ook aan het materiële aspect van literatuur. Een andere optie is om de auteur centraal te stellen, die zich zowel binnen als buiten zijn werk manifesteert. Je kunt je ook richten op de instituties die de tekst distribueren, presenteren en promoten, zoals de uitgever, boekhandel en bibliotheek. Of je kunt de oordelen van lezers en critici onderzoeken, waarvan een bepaalde symbolische waarde uit kan gaan. Zelfs de literatuurwetenschap (of het literatuuronderwijs) kan onderwerp van onderzoek zijn: het bedrijven daarvan is namelijk geen neutrale, afstandelijke bezigheid, maar vormt ook een onderdeel van het literaire systeem.

Relevantie: wetenschappelijk en/of maatschappelijk?

Als je een eerste idee hebt over welk onderwerp je je eindwerkstuk wilt schrijven, dan komt vervolgens de vraag: wat wil je precies gaan onderzoeken? Daarbij is het vooral van belang te bedenken dat je hier iets nieuws over moet kunnen vertellen. Je moet, met andere woorden, over de relevantie van jouw onderzoek nadenken. Ook al is jouw werkstuk relatief klein van omvang, toch moet je je afvragen wat jij met jouw onderzoek kunt toevoegen aan het vakgebied.

De relevantie van je onderzoek kan zowel wetenschappelijk als maatschappelijk onderbouwd worden. Dat eerste ligt het meest voor de hand. Jij bent als bachelorstudent onderdeel van een wetenschappelijke gemeenschap, waarin onderzoeken en publicaties op elkaar voortbouwen en reageren. Daar ga jij met je eigen onderzoek ook een (nederige) bijdrage aan leveren. De zoveelste analyse van een canonieke roman, voegt niets nieuws meer toe. Je moet je dus afvragen wat er nog niet gedaan is wat betreft jouw onderwerp.

Is er een aspect of thema dat nog niet eerder onderzocht is binnen jouw casus? Saskia Pieterse positioneert haar analyse van Max Havelaar bijvoorbeeld kritisch tegenover het bestaande onderzoek: “I will argue that despite the great diversity of readings of his work, these studies have overlooked until now an important aspect of Multatuli’s critical thought: he critiqued his own medium, the written word itself. I will demonstrate that this critique throws a new light on both the self-reflexive tendency of his work and on the substance of his political position” (56).

Zijn er misschien tegenstrijdige opvattingen over jouw onderwerp, waarin je een positie in kunt nemen? Kan een vergelijkend onderzoek nieuw licht werpen op jouw onderwerp?  Of is er nog onontgonnen terrein dat jij kunt aanboren, zoals Stephanie Vanasten stelt wat betreft haar onderzoek naar visuele poëzie en poëzie-installaties: “Er wordt tegenwoordig door modern-letterkundigen onderzoek verricht naar allerlei andere mediale vormen van literatuur dan het boek, die ook sinds het einde van de negentiende eeuw waarneembaar zijn. Toch staat onderzoek naar de materiële verschijningsvormen van hedendaagse, oorspronkelijke literatuur die buiten het boek en in niet-elektronisch formaat wordt vervaardigd, in de modern-letterkundige neerlandistiek nog in de kinderschoenen”(363).

Of is een bepaalde nieuwe combinatie van methodes van toegevoegde waarde? Dat laatste betoogt bijvoorbeeld Yra van Dijk in haar artikel over de novelle Mijn zuster de negerin, waarin ze wil demonstreren wat een media-technologische lectuur kan toevoegen aan een postkoloniale benadering.

De relevantie van je onderzoek kan ook maatschappelijk gemotiveerd worden. Sluit jouw onderzoek bijvoorbeeld aan bij een actueel maatschappelijk debat? De actualiteit kan niet alleen de aanleiding van je onderzoek vormen, maar ook een onderbouwing ervan. Wat kan jouw werkstuk inzichtelijke maken wat betreft die maatschappelijke discussie? Een voorbeeld hiervan is het onderzoek van literatuurwetenschapper Liesbeth Minnaard. Zij plaatst haar analyse van de roman De ontelbaren (2005) van Elvis Peeters expliciet binnen de actualiteit van de zogenaamde ‘vluchtelingencrisis’.

Inlezen in je casus

Om de relevantie van je onderzoek te kunnen benoemen, is het noodzakelijk om je eerst grondig in te gaan lezen in je casus. Het komt regelmatig voor dat een student een heel plan heeft bedacht, waarvan bij nader inzien blijkt dat het al is uitgewerkt in een vuistdik proefschrift. Om je die teleurstelling te besparen, ga je dus eerst vaststellen: wat is er al gedaan? Dit vooronderzoek leg je ook vast in je eindwerkstuk. Het verkennen van je onderwerp vormt een onderbouwing van de keuzes die je straks maakt.

Dat inlezen doe je door uit te zoeken wat er al gepubliceerd is over je onderwerp. Je moet daarbij breder zoeken dan alleen op jouw specifieke casus. Dus bijvoorbeeld niet alleen op de roman of dichtbundel die je op het oog hebt, maar ook op de auteur, diens andere werken of zelfs het genre of stroming waarbinnen deze werken thuishoren.

Je begint dus met het verzamelen van bestaande onderzoeken over je onderwerp. Die artikelen hoef je niet allemaal grondig te bestuderen: soms is het al voldoende om het artikel te scannen (de birds eye view!) of de inleiding en conclusie te lezen. Op basis daarvan krijg je al een idee wat er onderzocht is, via welke theorie en methode en op basis van welke onderzoeksvraag. Wat ook heel handig kan zijn, is om te kijken of auteurs suggesties doen voor vervolgonderzoek (vaak aan het einde van de conclusie of in de discussie). Zo’n suggestie kan uiteraard perfect als vertrekpunt dienen voor jouw onderzoek. Zie bijvoorbeeld hoe Sophie Reinders dergelijke suggesties geeft in haar artikel over gelegenheidsgedichten.Vervolgonderzoek zal niet alleen een uitgebreidere en completere inventarisatie van handgeschreven gelegenheidsgedichten door edelen moeten bewerkstelligen; er liggen ook nog allerlei interessante mogelijkheden voor het stellen van vergelijkende vragen. Zien we in deze gedichten andere beelden, deugden, lofprijzingen, et cetera dan in gelegenheidsgedichten die circuleerden in andere sociale groepen (zoals bijvoorbeeld de hogere burgerij)? In hoeverre bedienden edellieden zich van andere metaforen en terminologie dan niet-adellijke schrijvers van gelegenheidspoëzie? (...) Een andere interessante vraag is of er verschillen aanwijsbaar zijn tussen vroege handgeschreven poëzie door edelen en latere gedrukte poëzie uit dezelfde kring. Er zijn enkele gedichtenbundels van edelen bewaard gebleven die zich mooi lenen voor een vergelijking met het hier gepresenteerde handgeschreven materiaal. (...) Kortom, er is nog een wereld te winnen waar het onderzoek naar gelegenheidspoëzie in adellijke kringen betreft.

In het onderstaande menu worden de belangrijkste databases genoemd voor letterkundig onderzoek binnen de neerlandistiek. Daarnaast kun je via de website van je eigen universiteitsbibliotheek vaak zoeken op vakgebied. Zie hier bijvoorbeeld de zoeksuggesties van de opleiding Nederlandse taal en cultuur in Utrecht, Nijmegen en Leiden. Voordeel van inloggen via je eigen universiteit, is dat je binnen dat netwerk vaak automatisch toegang hebt tot onderstaande websites.

In Stap 2 heb je een aantal theoretische teksten bestudeerd en in Stap 3 heb je bedacht welke casus je met die theorie zou willen onderzoeken. Nu ga je nadenken over de methode die je hierbij kunt gaan inzetten. Daarna kun je praktische keuzes maken, die je helpen bij het verzamelen van je materiaal en het afbakenen van je onderzoek.

Het verschil tussen theorie en methode

Veel studenten hebben moeite met het onderscheid tussen theorie en methode. Dit verschil wordt in de letterkundige neerlandistiek dan ook niet altijd expliciet gemaakt. De theorie wordt vaak uitgebreid behandeld, maar omdat de meeste methodes neerkomen op heel aandachtig en kritisch lezen, worden deze niet apart benoemd. Het belangrijkste verschil dat je in gedachten kunt houden, is dat de theorie je invalshoek bepaalt (de bril waarmee je naar je casus kijkt) en dat de methode je concrete werkwijze betreft.

Kwalitatief of kwantitatief?

Bij de keuze voor een gepaste onderzoeksmethode wordt meestal een grof onderscheid gemaakt tussen twee soorten onderzoek: kwalitatief en kwantitatief. Het verschil tussen beide categorieën van onderzoek zit ‘m in de eerste plaats in de hoeveelheid gegevens die je verwerkt. Grofweg gezegd kijk je bij kwalitatief onderzoek naar een kleinere hoeveelheid gegevens dan bij kwantitatief onderzoek. Kwalitatief onderzoek is daardoor geschikt voor het bestuderen van complexe patronen of relaties in literaire teksten of ander onderzoeksmateriaal. Bij kwantitatief onderzoek kijk je vooral getalsmatig naar grotere hoeveelheden materiaal of gegevens. Dit type onderzoek is daardoor minder geschikt om uitspraken over individuele teksten te doen, maar juist meer geschikt om grotere en algemene uitspraken over verzamelingen van teksten (of andere objecten) te doen. Uit kwantitatief onderzoek kunnen vervolgens wel weer kwalitatieve vragen volgen.

Kwalitatieve onderzoeksmethodes

Kwantitatieve onderzoeksmethodes

Binnen je onderzoek hoef je niet exclusief voor één methode te kiezen; je kunt ook meerdere methodes inzetten, die elkaar aanvullen. Dat gebeurt regelmatig. Kwantitatief en kwalitatief onderzoek kunnen elkaar ook heel goed aanvullen in de letterkundige studie. Hieronder bespreken we twee concrete artikelen die dit illustreren.

Je methode hoef je overigens niet helemaal zelf te bedenken, ook hiervoor geldt dat je je verhoudt tot wat er al door anderen gedaan is. Wat vaak heel goed werkt, is om de geslaagde werkwijze van een bestaand onderzoek te gebruiken voor je eigen, nieuwe casus. Uiteraard vermeld je daarbij wel heel expliciet dat je die werkwijze overneemt. Zie hieronder in het derde voorbeeld hoe Maaike Meijer de methode van Toni Morrison gebruikt in haar artikel.

Materiaal en verantwoording

Als je eenmaal weet welke methode je wilt gaan gebruiken, dan kun je bedenken welk materiaal je gaat bestuderen en hoe je dit kunt afbakenen. Ga je één object of persoon bestuderen, bijvoorbeeld één auteur, dichtbundel, roman of uitgever? Of wil je meerdere objecten met elkaar vergelijken, bijvoorbeeld op genre, op thema of in de tijd? Het is voor studenten vaak verleidelijk om een groot corpus te kiezen. Dat kan prima bij kwantitatief onderzoek, waar je vragen kunt stellen aan grote hoeveelheden materiaal. Bij kwalitatief onderzoek kun je je beter beperken tot een kleiner corpus (bijvoorbeeld een roman), zodat je dit materiaal heel grondig kunt analyseren. In ieder geval moet je goed bedenken hoe je in het bestek van je bachelor-eindwerkstuk een gefundeerde analyse van je materiaal kunt maken.

Wanneer je weet wat je casus wordt, dan moet je daarbinnen vaak nog allerlei belangrijke keuzes maken. Wil je bijvoorbeeld de publieke performance van een bepaalde auteur bestuderen, wat wordt dan je materiaal? Interviews in kranten, mediaoptredens? In welke media? En in welke periode? En waarom? Voor al deze keuzes geldt, dat je heel precies moet verantwoorden waarom je ze maakt. Je moet, met andere woorden, al je selectiecriteria expliciet benoemen en deze moeten goed onderbouwd zijn.

Vaak hangen deze keuzes ook samen met praktische overwegingen. Welk materiaal is er bijvoorbeeld bewaard gebleven en hoe vormt dit een mogelijke beperking? Steeds meer kwetsbare bronnen worden gelukkig gedigitaliseerd en zijn daardoor steeds beter bruikbaar voor onderzoek. Denk aan de middeleeuwse handschriften en oude drukken van de Koninklijke Bibliotheek of aan historische en moderne liedteksten in De Nederlandse Liederenbank. Welk materiaal is er toegankelijk? Soms zijn bepaalde archieven in bijvoorbeeld het Literatuurmuseum niet bruikbaar voor onderzoek, omdat er een embargo op rust. Al dit soort mogelijkheden en beperkingen spelen mee in de afbakening van je onderzoek en de verantwoording van je keuzes.

Hieronder vind je een aantal voorbeelden van de verantwoording in bestaand onderzoek. Deze voorbeelden demonstreren ook de enorme variatie aan materiaal dat in letterkundig onderzoek gebruikt kan worden.

Als je hebt besloten welke methode je wilt gebruiken en je materiaal gekozen en afgebakend hebt, dan moet je nog heel precies benoemen hoe je naar dit materiaal gaat kijken.

Dit houdt in dat je de benoemt welke theoretische concepten je gaat toepassen in je analyse. Je benoemt daarbij ook hoe je die concreet gaat gebruiken (hoe ze dus ingezet worden door middel van een methode). In je methodische verantwoording benoem je ook op welke concrete (tekst)elementen je gaat letten. Richt je je bijvoorbeeld op een bepaald thema in één roman, dan moet je benoemen aan de hand van welke concrete tekstelementen je dit gaat analyseren. Of ga je interviews analyseren, naar wat voor soort uitspraken kijk je dan?

Kijk bijvoorbeeld hoe Annemarie Doornbos heel precies benoemt welke begrippen ze gaat onderzoeken in de romans van Geertruida Toussaint en op welke tekstelementen ze daarbij gaat letten (zie in de inleiding deel VI Onderzoeksbegrippen uit de narratologie en de stilistiek). Of hoe Pieter Moelans uitlegt naar welke aspecten van zeventiende-eeuwse liedhandschriften hij gaat kijken (p.194 van zijn artikel).

Om een onderzoeksvraag te formuleren, moet je al veel voorkennis over je onderwerp hebben. Wacht echter niet te lang met het formuleren van een vraag, want deze dwingt je je onderwerp in te kaderen en een duidelijke richting te geven. De vraag kan tijdens het uitvoeren van het onderzoek uiteraard nog veranderen, omdat je steeds beter voor ogen hebt wat je precies wilt onderzoeken. Waar kun je rekening mee houden bij het formuleren van je onderzoeksvraag?

Vraag, hypothese of stelling

Je onderzoekvraag hoeft niet perse de vorm van een vraag te krijgen. Grofweg heb je de keuze tussen een vraag, een hypothese of een stelling:

• een vraag wordt veel gebruikt in bachelor-eindwerkstukken. Zo’n vraag kan verschillende vormen aannemen, bijvoorbeeld een ‘hoe-vraag’, een ‘wat-vraag’, een ‘in hoeverre-vraag’ of een ‘ja/nee-vraag’. Elk van deze typen vragen levert een ander soort antwoord op. Bij sommige opleidingen of onderzoekers bestaat een duidelijke voorkeur voor een type vraagstelling. Een tweedeling is bijvoorbeeld die tussen mensen die houden van ‘in hoeverre-vragen’ (‘want dat is genuanceerd’) en mensen die pertinent geen ‘in hoeverre-vraag’ willen, maar bijvoorbeeld een vraag die begint met ‘welke/wat’ (‘want anders wordt je vraag onbeantwoordbaar’). Welke vorm je ook kiest, je vraag moet in ieder geval een genuanceerd antwoord kunnen toestaan.
• een hypothese is een vooronderstelling die je in je onderzoek toetst. In je conclusie stel je vast of de hypothese al dan niet standhoudt. Om vanuit een hypothese te kunnen werken, moet je al een (beredeneerde) verwachting hebben van de uitkomst van je onderzoek;
• een stelling sluit niet af met een vraagteken, maar is een bewering die je gaat bewijzen in je onderzoek. Wanneer je vanuit een stelling vertrekt, is je onderzoek meer betogend van aard dan wanneer je een vraag of hypothese gebruikt.

Hieronder vind je van elk type een aantal voorbeelden. Merk op dat er vaak bepaalde vaste signaalwoorden worden gebruikt (gecursiveerd) om een vraag, hypothese of stelling aan te kondigen. Daarnaast zie je ook dat onderzoekers daarvan ook combinaties maken.

Bij een bachelor-eindwerkstuk wordt vaak de eis gesteld dat je ook deelvragen formuleert. Het is daarbij heel belangrijk dat die deelvragen állemaal onder je centrale hoofdvraag vallen. Je kunt met de deelvragen dus geen volledig nieuwe aspecten toevoegen aan je werkstuk. Een goed voorbeeld van samenhang tussen hoofd- en deelvragen vind je hierboven bij het onderzoek van Marjolein van Herten naar leesclubs.

Een door studenten veel gemaakte ‘fout’ wat betreft het formuleren van deelvragen, is dat ze ook deelvragen opstellen over hun theorie of theoretische concepten; bijvoorbeeld “Wat houdt de theorie van X in?” of “Wat betekent concept Y?” Aan het theoretisch kader koppel je geen deelvragen, je doet dit alleen wat betreft het analytische deel van je werkstuk.

Je hebt bij Stap 4: De Methode al nagedacht over de afbakening van je casus en materiaal, dat ga je nu opnieuw doen. In feite moet je in je vraagstelling heel precies en compact formuleren wat jij onderzoekt. Denk daarbij aan het benoemen van je casus, de tijdsperiode, het soort materiaal, etc. Maar ook de relevantie of de theoretische en/of methodische concepten zouden een plaats kunnen krijgen in je vraagstelling. Er is een feite geen vast ‘recept’ voor de formulering van de vraagstelling (en bovendien hebben verschillende opleidingen zo hun eigen richtlijnen). Dat zie je ook aan de voorbeelden hierboven: die vragen, hypotheses en stellingen variëren van heel kort tot zeer uitgebreid.

Wat sterk samenhangt met de formulering van je vraagstelling, is de titel van je eindwerkstuk. In feite is dit een nóg compactere versie van je vraagstelling (maar dan niet in vraagvorm). In letterkundig onderzoek zie je vaak dat er een titel en een ondertitel gebruikt worden, waarbij de hoofdtitel meer aansprekend en prikkelend is (bijvoorbeeld een literair citaat of een interviewuitspraak) en de ondertitel informatief. [voorbeeld] Voor je denkproces kan het ook helpen om al vroeg na te denken over de formulering van (vooral) je ondertitel. Als je deze namelijk onder woorden kunt brengen, kun je heel compact zeggen wat je gaat doen.

Je bent nu klaar om je onderzoeksopzet te schrijven. Dit is een korte tekst waarin je in ieder geval de volgende vragen beantwoordt:

• Wat is je onderwerp en welke casus wil je daarbinnen onderzoeken? (Stap 1 en 3)
• Wat is de wetenschappelijke of maatschappelijke relevantie van je onderzoek? (Stap 3)
• Welke theoretische teksten en concepten ga je gebruiken? (Stap 2)
• Wat is er al over jouw onderwerp onderzocht en wat voeg jij daaraan toe? (Stap 3)
• Welk materiaal ga je binnen je casus bestuderen en hoe baken je dit af? (Stap 3 en 4)
• Welke methode(n) ga je gebruiken en waarom? (Stap 4)
• Wat is je onderzoeksvraag, hypothese of stelling en het voorlopige antwoord daarop?
  (Stap 5)
• Voeg een voorlopige literatuurlijst toe aan je onderzoeksopzet, waaruit blijkt dat je je hebt verdiept in je onderwerp.

Let op dat bij elke universiteit andere regels en richtlijnen gelden voor het eindwerkstuk.