Literatuur en de verbeelding van de toekomst
Begin 2017 schoot de klassieke roman 1984 van de Britse schrijver George Orwell (1903-1950) plots naar plaats 1 in de bestsellerlijst van Amazon.

Een verklaring voor de plotselinge vraag werd gezocht in de recente benoeming van Donald Trump tot president van de Verenigde Staten. Meer precies werd gewezen op het gebruik van de term alternative facts door een adviseur van Trump, die de term gebruikte om – tegen de officiële cijfers in – vol te kunnen houden dat Trumps inauguratie beter bezocht was dan die van diens voorganger Obama. Orwells bijna zeventig jaar oude roman 1984 leek ineens dé passende beschrijving te bieden voor wat er op dat moment gebeurde: ‘1984 suddenly feels all too familiar’, aldus de New York Times.

Literatuur is een medium bij uitstek om toekomstscenario’s te verbeelden. Het voorbeeld van de hernieuwde populariteit van Orwells 1984 laat zien dat een literaire tekst niet alleen iets zegt over de (cultuur)historische context waarin de tekst tot stand kwam.1984 werd geschreven in 1948, toen angst voor totalitaire staten zoals die van Hitler en Stalin alomtegenwoordig was. Ook laat het zien dat de receptie van zo’n tekst heel veel zegt over de heersende fantasieën en angsten voor de toekomst zoals die leven bij een bepaald lezerspubliek – in dit geval: het Amerikaanse lezerspubliek anno 2017.

In dit veldwerk verken je het onderzoeksgebied van de toekomstliteratuur. Dit onderzoeksveld baseert zich op het genrevraagstuk: wat wordt verstaan onder toekomstliteratuur? Wat zijn de genrekenmerken, en waarin onderscheidt het zich van andere genres? Speciale aandacht gaat uit naar hoe dit genre vorm krijgt en kreeg in de Nederlandse literatuur.

Naast de genreproblematiek wordt in dit onderzoeksveld aandacht besteed aan de specifieke manieren waarop auteurs narratieve vorm geven aan het beeld van de toekomst en wordt er een beroep gedaan op je interpretatieve en analytische vaardigheden: zijn er terugkerende thema’s en motieven te herkennen in toekomstliteratuur? Hoe worden plaats en tijd van handeling weergegeven? Steeds zal ook de cultuurhistorische duiding van dit type teksten meespelen: hoe kunnen we fictieve toekomstbeelden bestuderen als vensters op het heden en verleden?

Mede door de grote hedendaagse publieke belangstelling kan de toekomstliteratuur ook in het Nederlandse taalgebied rekenen op meer wetenschappelijke belangstelling. Dit maakt het thema van dit veldwerk een spannend, nieuw gebied waarin nog veel uit te zoeken en te ontdekken is.

In deze stap word je in grote lijnen vertrouwd gemaakt met het literatuurwetenschappelijke debat over toekomstliteratuur waarin onder meer de vraag naar definiëring van het genre een heet hangijzer vormt. Daarnaast worden enkele centrale begrippen geïntroduceerd uit het literatuurhistorische onderzoek naar toekomstliteratuur. In de volgende stap ga je zelf met de begrippen aan de slag.

Het genredebat
Literaire teksten waarin een beeld wordt gegeven van een te verwachten toekomst bestaan al veel langer dan de twintigste en eenentwintigste eeuw. De specifieke literatuurwetenschappelijke aandacht voor toekomstliteratuur is echter relatief laat op gang gekomen.

In de Nederlandse literatuurstudie is het de literatuurwetenschapper J.A. Dautzenberg die in de jaren 1980 als een van de eersten systematisch onderzoek verricht naar het genre van de toekomstliteratuur en specifiek ‘science fiction’. De veronachtzaming van het genre – door Dautzenberg veelbetekenend ook wel ‘triviale lectuur’ genoemd – hing voor een groot deel samen met de manier waarop toekomstromans lang als ‘mindere literatuur’ of simpelweg als ‘lectuur’ werden geëvalueerd.Nog in 2017 verwijst Martijn Lindeboom in een speciaal nummer van Tirade over 'science fiction' naar de lage waardering van toekomstliteratuur.

Het genre van de toekomstliteratuur wordt aanvankelijk smal gedefinieerd. Het spitst zich dan toe op teksten waarin (kosmische) onontdekte gebieden de plaats van handeling vormen en waarin de toekomst de tijd van handeling is. Anderzijds zijn er onderzoekers die toekomstliteratuur juist als onderdeel van een breder geheel willen zien. Het wordt dan als een subgenre opgevat van de ‘fantastische literatuur’. Daaronder vallen literaire werken die gangbare rationele wereldbeelden (lijken te) doorbreken, zoals Mary Shelleys beroemde ‘gothic novel’ Frankenstein (1818) en Jules Verne’s imaginaire reisverhaal Voyage au centre de la terre (1864).

Je kunt je afvragen hoe nuttig het is om tot een strikte afbakening van genres te willen komen. Niet alleen zijn er verschillende manieren om genres en subgenres zoals toekomstliteratuur en science fiction van elkaar te onderscheiden, ook overlappen de genres nogal eens, zoals zichtbaar werd in de vorige opdracht. Toch is het van belang bewust te zijn van de genreproblematiek. Genreclassificaties sturen namelijk de manier waarop we literaire teksten lezen én wat we van een tekst verwachten (plezier, spanning, troost, kennis, etc.). De manier waarop je het genre definieert maakt bovendien veel uit voor de vragen die je stelt aan de tekst.

De verschillende genre-aanduidingen representeren met andere woorden ieder een eigen historische traditie met eigen, specifieke fascinaties. Het imaginaire reisverhaal sluit bijvoorbeeld aan bij de achttiende-eeuwse fascinatie voor de ontdekking van nieuwe continenten en de lotgevallen van reizigers op zee. Het imaginaire reisverhaal bood daarnaast een uitstekende presentatievorm voor de verbreiding van verlichte ideeën omtrent opvoeding, religie, economie en staatsbestuur.

Onder invloed van baanbrekende technologische en wetenschappelijke vernieuwingen in de eerste helft van de twintigste eeuw en naoorlogse jaren verplaatst de aandacht van fictieve aardse gebieden naar verzonnen of nog onontdekte kosmische gebieden. In de bloemlezing De stenen bloedzuiger; mysterieuze toekomstverhalen (1957) samengesteld door Sybren Polet vinden we bijvoorbeeld geen primitieve stammen zoals bij Smeeks, maar veeleer buitenaardse intelligenties.

In hedendaagse toekomstliteratuur blijven auteurs vaak weer dichter bij huis. In een toekomstroman als Efter (2016)van Hanna Bervoets zijn het niet de kosmische expansies maar de mogelijke sociale gevolgen van wetenschappelijke vernieuwingen die centraal staan. Dit type literatuur wordt ook wel aangeduid als ‘speculatieve fictie’.

De keuze voor een bepaald genrebegrip bepaalt dus voor een belangrijk deel de inhoudelijke of thematische focus van je analyse. Bestudeer je Orwells 1984 binnen het kader van ‘science fiction’ dan zijn de geavanceerde controletechnieken die De Partij ontwikkelt een logische onderzoeksfocus. Welke technieken maken dit regime mogelijk? En in hoeverre hebben de beschreven surveillancemethoden nog een toekomsteffect op de lezer van nu? Plaats je de roman in het kader van speculatieve fictie dan zal de focus eerder liggen op het sociale effect van dit soort technieken op het welzijn van de burgers van Oceanië. Is de mens uiteindelijk beter of slechter af wanneer hij/zij wordt gecontroleerd?

Utopische of dystopische toekomst?
Hoe genretermen verschillende associaties oproepen en sturend kunnen zijn in het lezen van of onderzoek doen naar toekomstliteratuur valt te illustreren aan de hand van de aan elkaar tegengestelde begrippen ‘utopie’ en ‘dystopie’ (je bent ze in de opdrachten al tegen gekomen). Het inzetten van deze begrippen leert je als onderzoeker veel over hoe op een bepaald moment over de implicaties van nieuwe politieke, maatschappelijke of technologisch-wetenschappelijke ontwikkelingen wordt gedacht: bij het moment van verschijnen van een toekomstroman, maar juist ook in de eeuwen of decennia daarna.

Het woord ‘utopie’ is een vinding van de Britse schrijver Thomas More, die in Utopia (1516) een fictieve geïdealiseerde wereld beschreef. De term komt uit het Grieks en speelt in op de ambiguïteit tussen ‘ou-topos’ (met ou als negatie, dus een niet bestaande plaats) en ‘eu-topos’ (met eu als het goede, dus een gelukkige samenleving). Meer informatie over More en zijn werk vind je in de humanistische canon en in deze recensie van het boek Koning van Utopia (2016), waarin filosoof Hans Achterhuis betoogt dat het te eenvoudig is om te stellen dat More’s Utopia alleen maar een ideale samenleving presenteert.

Het begrip utopie verwijst sinds More naar zo’n gedroomde samenleving. In het geval van utopische literatuurdragen de beschrijvingen vaak een politieke of sociale vooruitgangsidee uit. Na de Eerste Wereldoorlog verschijnen utopieën met een steeds somberder en pessimistischer karakter waarbij ideologieën tot in het absurde worden doorgedreven en daarmee bekritiseerd. Onder invloed van totalitair-politieke stelsels of van de snelle ontwikkeling van techniek schetst deze literatuur een beeld van de mens die de dupe wordt van wat zijzelf teweeg heeft gebracht. Het begrip dystopie (of ‘kritische utopie’) wordt dan gebruikt om dit soort literatuur, die vaak een waarschuwend karakter heeft, aan te duiden.

Ruimte en extrapolatie: de toekomst narratief vormgeven
Zoals duidelijk werd zijn de conceptuele begrippen utopie en dystopie nuttig om te achterhalen hoe er op een bepaald moment over de implicaties van nieuwe ontwikkelingen wordt gedacht. Ook helpen zij om verschuivingen in de receptie daarvan te detecteren: wat het ene moment als utopisch of ideaal geldt, kan op een ander moment juist als dystopisch gezien worden. More wilde in zijn Utopia laten zien hoe de wereld volgens hem ingericht moest zijn, dit neemt niet weg dat een eigentijdse filosoof als Hans Achterhuis hier heel anders over kan denken. Maar hoe geeft de literaire tekst nu precies vorm aan een utopisch dan wel dystopisch toekomstbeeld?

Als belangrijk analytisch element kwam hierboven het bepalende ruimtelijk aspect van toekomstliteratuur reeds naar voren. De ruimte waar het verhaal speelt is in toekomstliteratuur immers bepalend voor het handelingsverloop in de tekst. Heel simpel gezegd: zonder Oceanië geen 1984. Het bestuderen van verschuivingen in de ruimte van handeling kan vanuit transhistorisch perspectief bovendien inzicht geven in de manier waarop het genre van de toekomstliteratuur zich ontwikkelt door de tijd. Denk hier aan de verschuiving van aardse, onbewoonde eilanden in imaginaire reisverhalen naar kosmische werelden in science fiction. Worden aan de buitenaardse planeten dezelfde symbolische kenmerken toegekend als aan het verzonnen eiland?

Naast ‘ruimte’ is het analytische begrip ‘extrapolatie’ van nut om te doorgronden hoe een toekomstbeeld een intensivering is van het heden en reageert op contemporaine ontwikkelingen. Een mooie omschrijving van deze techniek geeft Harry Mulisch in De toekomst van gisteren (1972):

‘Het vandaag wordt een toekomstig karakter verleend door de tendensen van het vandaag te verlengen, te verhevigen, met als gevolg dat zogenaamde toekomstvisies en –visioenen nog veel hedener zijn dan het heden, waarin zij zijn ontstaan.’ (p.110-111)

De techniek van extrapolatie creëert een afstand tot het heden waardoor het mogelijk wordt dat heden kritisch te benaderen.

Hieronder vind je een overzicht van de in deze stap geïntroduceerde begrippen die in dit veld centraal staan.

In deze stap ga je zelf aan de slag met de in stap 2 aangeboden instrumenten. Als casus nemen we de discussie rond de vertaling van Bellamy’s toekomstroman Looking Backward (1888) vertaald door Frank van der Goes als Het jaar 2000 (1890). De aanpak die hier wordt geïntroduceerd kun je naderhand gebruiken in stap 4 wanneer je zelfstandig enkele casussen gaat uitdiepen en met elkaar gaat vergelijken.

Casus: Looking Backward (1888) in Nederland
De toekomstroman Looking Backward (1888) van de Amerikaanse auteur Edward Bellamy werd al kort na publicatie een internationale bestseller. Het werd in meer dan vijftien talen vertaald. Frank van der Goes, redacteur van De Nieuwe Gids, tekende voor de Nederlandse vertaling die in 1890 onder de titel Het jaar 2000 het licht zag.

Looking Backward vertelt het verhaal van de welgestelde Julian West, woonachtig in Boston. Julian kampt met slaapproblemen en roept de hulp in van een hypnotiseur. Deze brengt hem in 1887 in slaap waarop Julian pas in het jaar 2000 wakker wordt. Daar wordt hij door verbaasde bewoners ondervraagd over de grote verschillen tussen zijn negentiende- en hun twintigste-eeuwse maatschappij.

De vertaling van Frank van der Goes ontketende in Nederland een heftige polemiek die zich toespitste op de vraag of, en hoe, de kunstenaar kon bijdragen aan een betere, toekomstige maatschappij. Dit vraagstuk bleef de culturele wereld in de jaren negentig van de negentiende eeuw (en daarna) nog lang bezighouden. De verschillende posities die werden ingenomen in dit debat komen mooi naar voren in de receptie van Het jaar 2000. Zoals in stap 1 al aan de orde werd gesteld, zegt de receptie van een tekst veel over de heersende fantasieën en angsten voor de toekomst zoals die leven bij een bepaald lezerspubliek. De receptie van Het jaar 2000 biedt hiervan een goed voorbeeld.

In een open brief aan Frank van der Goes is collega-schrijver Lodewijk van Deyssel allerminst enthousiast over Het jaar 2000 en de daarin gepresenteerde idealistische toekomstmaatschappij. Hij vraagt zijn vriend:

‘ (…) in naam van alles wat uw persoonlijkheid verbindt aan Kunst en Gedachte, in naam van uw toebehooren aan onze heerlijke jeugdige Literatuur, in naam van uw genegenheid voor uw vrienden-kunstenaars, in naam van alles wat wij allen te-samen hebben gewild en gehoopt en gedroomd en verlangd (…) wil ik u vragen: of gij dat boekje van Bellamy en de daarin voorgestelde toekomst-wereld MOOI vindt.’

Achter deze vraag blijkt een totaal andere visie op het socialisme en de rol die kunstenaars kunnen spelen in het vormgeven van een betere maatschappij schuil te gaan. De roman In het jaar 2000 werkte wat dat betreft als een katalysator, schrijven Jan Bank en Maarten van Buuren in ‘Utopisten en socialisten’: ‘De roman dwong Nederlandse intellectuelen in het algemeen en de redactie van De Nieuwe Gids in het bijzonder, kleur te bekennen in de sociale kwestie.’

Voor Van Deyssel lag de ideale samenleving dus niet in het pro-moderne maatschappijbeeld uit Het jaar 2000. Dit gold ook voor zijn tijdgenoot Fredrik van Eeden. Anders dan Van Deyssel echter zoekt Van Eeden naar een synthese en naar een kunst die zowel maatschappelijk gericht als spiritueel was. Hoe zag de ideale samenleving er volgens Van Eeden uit? In zijn project Walden gaf Van Eeden vorm aan zijn opvattingen van een utopische leefgemeenschap.

In deze opdracht heb je onderzoek gedaan naar de manier waarop auteurs aan het eind van de negentiende eeuw de toekomst vormgeven en becommentariëren. Uit de hier bestudeerde voorbeelden bleek een buitengewoon positieve mentaliteit, de verworvenheden van industrialisering en nieuwe productiemogelijkheden voedde het denken over de ideale maatschappij. Tevens bleek dat iedere utopische voorstelling niet zonder de nodige maatschappijkritische of dystopische kanttekeningen bestond. De receptie bleek tot slot een vruchtbare bron om verschillende standpunten ten aanzien van de heersende toekomstverbeelding in kaart te brengen.

In de volgende stap breid je je onderzoek uit naar andere periodes uit de literatuurgeschiedenis. In stap 4 vind je casussen die je op een vergelijkbare manier kunt benaderen als in deze stap. Hieronder geven we de benadering nog eens weer in een handig overzicht.

Het onderzoek in de vorige stap concentreerde zich op toekomstliteratuur van eind negentiende eeuw. In deze stap worden diverse teksten aangeboden die bestudering van toekomstverbeeldingen in andere periodes mogelijk maakt.

Doel is dat je uiteindelijk in stap 5 zelfstandig een vergelijkend onderzoek uitvoert naar de wijze waarop auteurs door de tijd heen een beeld van de toekomst vormgeven en becommentariëren. In voorbereiding daarop verken je in deze stap verschillende periodes. In stap 5 kies je twee casussen om te vergelijken. Een van die casussen mag ook een in stap 2 of stap 3 behandelde tekst zijn, bijvoorbeeld de Beschrijvinge van het magtig Koninkryk Krinke van Kesmes van Smeeks of Het jaar 2000 van Bellamy/Van der Goes.

Je kunt alle onderzoeksmogelijkheden kort bekijken, en voor de werken van je keuze alvast aantekeningen maken aan de hand van dezelfde vertrekpunten als in stap 3. Je hoeft dit niet in te leveren, maar kunt het goed gebruiken voor stap 5. Je kunt een proefanalyse van één casus uitwerken ter voorbereiding op de eindopdracht.

Hier nogmaals de vertrekpunten uit stap 3.

De verschillende onderzoeksopstellingen vind je in onderstaande uitrolmenu’s:

Schrijf een nota waarin je toekomstliteratuur uit ten minste twee verschillende periodes met elkaar vergelijkt aan de hand van een gerichte vraagstelling.

Gebruik minimaal één casustekst uit de suggesties bij stap 4. Daarnaast mag je een in stap 2 of stap 3 behandelde tekst gebruiken, bijvoorbeeld de Beschrijvinge van het magtig Koninkryk Krinke Kesmes van Smeeks of Het jaar 2000 van Bellamy/Van der Goes. Je kunt ook twee casussen uit stap 4 met elkaar vergelijken (bijvoorbeeld toekomstliteratuur uit het interbellum en hedendaagse toekomstliteratuur). Overleg je keuze met je docent.

Gebruik de vertrekpunten die in stap 3 en 4 staan voor het formuleren van een onderzoeksvraag. Je kunt je bijvoorbeeld richten op de analyse van verhaalelementen (tijd of ruimte) en hoe die veranderen door de tijd, de verschuivende receptie van het genre onder de loep nemen, of nagaan hoe er op een bepaald moment werd gedacht over de maatschappelijk-kritische functie van toekomstliteratuur.

Verwijs in je nota naar de secundaire literatuur die je gebruikt en gebruik citaten uit de teksten ter onderbouwing van je betoog. Probeer in je nota een historische lijn te laten zien, waarin je zowel overeenkomsten als verschillen benoemt in de vraagstelling die je beantwoordt.

Bij de verschillende onderzoeksmogelijkheden van stap 4 staan al allerlei verwijzingen naar secundaire bronnen. Als je meer informatie nodig hebt voor je onderzoeksvraag, kun je ook altijd zelf op zoek gaan naar aanvullende bronnen. Hiervoor kun je bijvoorbeeld de volgende ingangen gebruiken:

• DBNL
• Koninklijke Bibliotheek (KB)
• De (scholieren)website literatuurgeschiedenis.nl
• Google books
• Algemeen Letterkundig Lexicon

Houd in je nota de volgende basisstructuur aan:

• Een inleiding waarin je de twee of meer gekozen literatuurperiodes en je vraagstelling introduceert.
• De uitwerking van je vraagstelling in meerdere alinea’s, geïllustreerd met tekstvoorbeelden.
• Een slot waarin je een conclusie trekt en antwoord geeft op je vraagstelling.

Nogmaals de vertrekpunten:

Verder lezen: