Misverstand

Dit wordt een droef gedicht. Ik weet niet goed
waarom ik dit geheim ophoest, maar sinds een maand
of drie geloof ik meer en meer dat poëzie
geen vorm van naastenliefde is. Eerder een ziekte
die je met een handvol hopeloze idioten deelt,

een uitgekookte klacht die anderen vooral verveelt
en ’s nachts – een heelkunst is het niet.
De kamer blijft een kamer, het bed een bed.
Mijn leven is door poëzie verpest en ook
al wist ik vroeger beter, ik verbeeld me niets

wanneer ik met dit hoopje drukwerk vierenzestig
lezers kwel of, erger nog, twee bomen vel.

Uit: Zwart als kaviaar (2001)

Zie ginds staan de dichters tot hun enkels in het water
De dromers

Sla de poëzie eruit totdat ze op hun knieën
In de branding knielen en bidden
De schapen

Vergeet niet dat alles poëzie is vandaag de dag
Dat alle poëzie vandaag de dag vergeten wordt

Zelf.

Het zelf is een linguïstische constructie die zich wijzigt en uitbreidt onder elk nieuw woord. Het schrijven is voor Van B. niet alleen het worden van een tekst, het is hem ook het worden tot een tekst. Het is de creatie van een tekstueel lichaam, rijk aan betekenis zoals het vlezen lichaam rijk is aan bloed. Een ander zelf, groeiend, wisselvallig en, gezien de natuur van taal, nooit gelijk aan zichzelf. Op die manier wordt het kwikzilveren, biologische zelf dat zich ophoudt in de wereld der fenomenen een ander, een ander zelf. Een rif op zich.

Uit: Wwwhhooosshhh. Over poëzie en haar wereldse inbedding (2001)

Ik ben een God in ’t diepst van mijn gedachten,
En zit in ’t binnenst van mijn ziel ten troon
Over mij zelf en ’t al, naar rijksgeboôn
Van eigen strijd en zege, uit eigen krachten.

En als een heir van donkerwilde machten
Joelt aan mij op en valt terug, gevloôn
Voor ’t heffen van mijn hand en heldere kroon:
Ik ben een God in ’t diepst van mijn gedachten.

En tóch, zo eindloos smacht ik soms om rond
Úw overdierb’re leên den arm te slaan,
En, luid uitsnikkende, met al mijn gloed

En trots en kalme glorie te vergaan
Op úwe lippen in een wilden vloed
Van kussen, waar ‘k niet langer woorden vond.

Bron: http://cf.hum.uva.nl/dsp/ljc/kloos/god.html

Sonnetten schrijf ‘k, maar schrijf niet voor ’t gepeupel,
Dat toornen doet, maar zelf niet mooi kan toornen.
Nooit spijz’ mijn vers die trage en grove pensen,

’t is kramerstaak te kraaien voor de menschen:
De Dichter kent alleen zijn uitverkoor’nen;
De Kunst gaat recht, de Markt loopt lam en kreupel.

A Inventariserend

Auteursrepresentatie: Hoe profileert de auteur zich? Welke termen gebruikt hij/zij om naar het eigen auteurschap te verwijzen? Wat is de context van de uitspraak, voor wie en waar spreekt hij/zij?

B Analyserend
Auteursrol: Aan welke auteursrol refereert hij/zij in en buiten het literaire werk? Zijn er spanningen of discrepanties te bespeuren in de wijze waarop de auteur zijn verschillende rollen vormgeeft en invult?

C Contextualiserend
Literaire bedrijf: Spreekt de auteur zich expliciet uit over de wijze waarop hij/zij inkomsten genereert? Hoe wordt daar door tijdgenoten tegenaan gekeken? Hoe past de positionering van de auteur in de bredere sociaal-economische ontwikkelingen van het literaire bedrijf op dat moment?

Past de manier waarop de auteur inkomsten genereert en de manier waarop hij daarover spreekt bij zijn of haar profilering en auteursrol?

A Inventariserend

Auteursrepresentatie: Hoe profileert de auteur zich? Welke termen gebruikt hij/zij om naar het eigen auteurschap te verwijzen? Wat is de context van de uitspraak, voor wie en waar spreekt hij/zij?

B Analyserend
Auteursrol: Aan welke auteursrol refereert hij/zij in en buiten het literaire werk? Zijn er spanningen of discrepanties te bespeuren in de wijze waarop de auteur zijn verschillende rollen vormgeeft en invult?

C Contextualiserend
Literaire bedrijf: Spreekt de auteur zich expliciet uit over de wijze waarop hij/zij inkomsten genereert? Hoe wordt daar door tijdgenoten tegenaan gekeken? Hoe past de positionering van de auteur in de bredere sociaal-economische ontwikkelingen van het literaire bedrijf op dat moment?

Past de manier waarop de auteur inkomsten genereert en de manier waarop hij daarover spreekt bij zijn of haar profilering en auteursrol?

De middeleeuwse schrijver Hendrik van Veldeke is de vroegste auteur van wie een ‘oeuvre’ bekend is. Van Veldeke was een literaire sensatie, een wereldse klerk wiens werk een enorm grote weerklank vond. Van zijn Eneas (omstreeks 1175) zijn fragmenten teruggevonden van maar liefst veertien verschillende handschriften, een tot dan toe ongekend aantal voor een tekst geschreven in de volkstaal. Wat voor auteursbeeld kunnen we reconstrueren van de eerste auteur in de Germaanse volkstaal van wie we de naam kennen? Wat voor auteursmodel belichaamt Van Veldeke?

Primaire literatuur

• Hendrik van Veldekes Minnedichten werden onlangs hertaald door Elvis Peeters in Ik bid de liefde (2016). Lees hier een van Peeters’ hertalingen en de middeleeuwse tekst daaronder.
• Er is een afbeelding van Van Veldeke bekend, opgenomen in het Manessische Handschrift of Codex Manesse. Bekijk het portret hier.
• Bekijk het lemma over de Servaaslegende via het canonproject van de KANTL en Vlaams Fonds voor de Letteren.

Secundaire literatuur

• Frits van Oostrom, ‘Mecenaat en Middelnederlandse letterkunde’. In: J.D. Janssens (red.), Hoofsheid en devotie in de middeleeuwse maatschappij. De Nederlanden van de 12e tot de 15e eeuw (1982), p. 21-40.
• Frits van Oostrom, ‘Heinric van Veldeke, dichter van naam en faam’. In: ibidem. Stemmen op schrift. Geschiedenis van de Nederlandse literatuur. Vanaf het begin tot 1300. (2006), p. 141-172.
• Remco Sliederink, ‘Het hof (ca. 1150-1450)’. In: J. Jansen en N. Laan (red.). Van hof tot overheid. Geschiedenis van literaire instituties in Nederland en Vlaanderen. (2015), p. 21-40.

Extra: Bekijk een van de overgeleverde rijk geïllustreerde manuscripten van de Eneas via de universiteitsbibliotheek van Heidelberg. Je vindt de facsimile bestanden onder aan de pagina.

Voor schrijvers uit de zeventiende eeuw was het schrijven een erezaak en niet iets wat men deed om daarmee geld te verdienen. Doorgaans hadden schrijvers een beroep waarmee zij inkomsten genereerden. Zo was Joost van den Vondel zijdehandelaar, bekleedde P.C. Hooft een politieke functie en was Jacobus Revius predikant.

Zeventiende-eeuwse auteurs vervaardigden hun werken dus in wat we nu hun ‘vrije tijd’ zouden noemen. Tegelijkertijd was schrijven in opdracht in de zeventiende eeuw geen ongebruikelijke praktijk, en talloze auteurs droegen hun werk op aan (potentiële) mecenassen. Dit lijkt moeilijk te verenigen met schrijven als ‘erezaak’. Hoe gingen auteurs om met deze spanning? Een bron aan de hand waarvan je deze vraag kunt onderzoeken, zijn de teksten waarmee auteurs hun werk opdroegen. Hoe presenteren ze zichzelf en hun mecenas daarin? Wordt van een beloning voor de opdracht gerept?

Primaire literatuur:

• Jacob Duym, opdracht Gedenck-boeck (1606) aan Maurits van Oranje Nassau, via Google books
• Jan Harmensz. Krul, opdracht Pampiere werelt (1644) aan de burgemeesters van Amsterdam, via DBNL
• Maria Margaretha van Akerlaecken, opdrachten aan Johan Maurits van Nassau en het keurvorstelijk paar in Den Cleefschen Pegasus (1654), via Ursicula (pagina’s 3-4 en 6).Bovenaan de pagina's waar de twee stukken beginnen staat: 'Den Doorluchtigen Hoogh-gebooren Prince IOHAN MAVRITS' en 'Aen Haere Keur-Vorstelijcke Doorluchticheden van Brandenburgh Toe-ge-eygent.'
• Jacob Lescaille, opdracht Hollantsche Parnas (1660) aan Joan Huydecoper, via Google books (*2-4).

Secundaire literatuur:

• Marijke Spies, ‘Betaald werk? Poëzie als ambacht in de zeventiende eeuw’. In: Tijdschrift Holland 4-5 (1991-4/5), Themanummer Kunst in opdracht in de Gouden Eeuw.
• Nina Geerdink, ‘Inleiding’. In: ibidem. Dichters en verdiensten. De sociale verankering van het dichterschap van Jan Vos (1610-1667) (2013).
• Lemma mecenaat op Literatuurgeschiedenis.nl
• P.J. Verkruijsse ‘Het boekenmecenaat in de zeventiende eeuw’. In: De Zeventiende Eeuw 6 (1990) online op DBNL.

In het voorwoord bij Historie van mejuffrouw Sara Burgerhart profileren de auteurs Betje Wolff en Aagje Deken zich zelfbewust als schrijfsters voor een specifieke doelgroep. Hoe doen zij dat? Voor welke doelgroep schreven zij en waarom? Vrouwelijke schrijvers in de achttiende eeuw hadden anders dan hun mannelijke collega’s vaak geen betalend beroep. Hoe gaan Wolff & Deken hier mee om? Hoe reflecteren zij op dit verschil en welk beeld van auteurschap komt hierin naar voren?

Primaire literatuur:

• Betje Wolff & Aagje Deken. ‘Nederlandsche juffers!’ Voorwoord bij Historie van mejuffrouw Sara Burgerhart (1782), via DBNL.

Secundaire literatuur:

• Arie Jan Gelderblom, ‘Wolff en Deken als liedjesfabriek’. In: ibidem. Mannen en maagden in Hollands tuin. Interpretatieve studies van Nederlandse letterkunde 1575-1781 (1991). In dit hoofdstuk staat Gelderblom onder meer stil bij de wijze waarop de auteurs over zichzelf schreven. Online op DBNL.
• Riet Schenkeveld-van der Dussen. Met en zonder lauwerkrans. Schrijvende vrouwen uit de vroegmoderne tijd 1500-1859 (1997). In deze studie wordt stilgestaan bij het vrouwelijke schrijverschap.

In 1962 wordt de dichter J.C. Bloem geïnterviewd voor de televisie door de criticus Hans Gomperts. Het programma waarin dit gebeurde, Literaire ontmoetingen, was het eerste literaire praatprogramma op televisie waarin schrijvers centraal stonden. Naast Bloem maakten onder anderen Hugo Claus, Harry Mulisch, Gerrit Achterberg en Gerard Reve hun opwachting op het scherm. Deze vroege televisie-interviews zijn een dankbare bron voor de onderzoeker die geïnteresseerd is in de manier waarop schrijvers zich in deze periode buiten hun werk om presenteren. Het genre van het interview biedt een interessante invalshoek voor onderzoek naar auteursrepresentatie: welke termen gebruikt de auteur om zichzelf te omschrijven, welke de interviewer (dezelfde of andere, wat kunnen we daaruit afleiden)? In dit korte fragment uit het interview met Bloem toont de dichter zich een voorstander van financiële steun aan schrijvers door de overheid.

Hoe verhoudt Bloem zich tot het onderwerp geld en inkomsten in dit fragment? Welke voorwaarde noemt Bloem met betrekking tot het instellen van subsidie van overheidswege? Welke opvatting van literatuur legitimeert met andere woorden in zijn ogen de subsidie voor auteurs? Hoe dachten andere auteurs in die tijd over dit onderwerp?

Primaire literatuur:

• Hans Gomperts en Hans Keller. Literaire ontmoetingen. DVD-box. Uitgeverij Bas Lubberhuizen (2009).
• J.C. Bloem. Het onzegbare geheim, verzamelde essays en kritieken (1911-1963) (1995).

Secundaire literatuur:

• Klaus Beekman. ‘De overheid (negentiende eeuw-heden)’. In: J. Jansen en N. Laan (red.). Van hof tot overheid. Geschiedenis van literaire instituties in Nederland en Vlaanderen. (2015), p. 285-305.
• Jeroen Dera. Sprekend kritiek. Literatuurprogramma’s in de vroege jaren van radio en televisie. Proefschrift (2017). Online via de Radboud Repository.
• Nop Maas. ‘De dichter en de maatschappij’. In: De parelduiker 1 (1996).

Het fenomeen van de stadsdichter beidt een interessante invalshoek op de spanning tussen financiële afhankelijkheid en artistieke vrijheid. Hoe gaan stadsdichters om met schrijven in opdracht en de wens om toch een onafhankelijk kunstwerk te willen scheppen? Hoe zien zij hun rol als stadsdichter? Van de stadsdichters van Antwerpen, de eerste Vlaamse stad die een stadsdichter aanstelde, zijn alle gedichten en overige uitlatingen verzameld op deze website. Kijk bijvoorbeeld eens naar:

• Ramsey Nasr was in 2004 stadsdichter van Antwerpen. Hier kun je de tien gedichten die Nasr tijdens zijn stadsdichterschap schreef lezen en enkele filmpjes bekijken waarin Nasr zich uitspreekt over zijn stadsdichterschap.
• Van Leeuwen was van 2008 tot 2010 stadsdichter van Antwerpen. Zij maakte een aparte website waar haar werk als stadsdichter is terug te vinden.
• Via de website van het tijdschrift Ons erfdeel vind je twee teksten van Van Leeuwen over haar verhouding tot België: ‘Wennen aan Brussel’.

Secundaire literatuur

• Odile Heynders, ‘De dichter als publieke intellectueel: Ramsey Nasr’. In: Nederlandse Letterkunde 3 (2015). p. 291-316.
• Via de website van Ons erfdeel zijn verschillende artikelen te lezen over Joke van Leeuwen en haar werk.

Het beeld van auteurschap dat in dit veld aan de orde kwam, stoelde vooral op het model van de individuele auteur. Vanuit de zogenaamde New Philology is echter ook veel aandacht voor gecombineerde vormen van auteurschap. De vraag ‘Wat is een auteur?’ ligt ten grondslag aan het onderzoek waarbij verschillende vormen van auteurschap worden onderzocht en waarin wordt getracht na te gaan wie voor welk onderdeel van de tekst verantwoordelijk is. Dit geldt niet alleen voor oudere teksten, zoals de middeleeuwse handschriften die per definitie meerdere vervaardigers kennen of waarvan vaak niet eens duidelijk is wie de auteur(s) is (of zijn), maar ook voor recentere literaire teksten. Zo zijn de stadspoëzieprojecten van Joke van Leeuwen bijvoorbeeld  steeds in nauwe samenwerking met vormgever Bob Takes vervaardigt. In hoeverre kun je dus zeggen dat Joke van Leeuwen de auteur is, moeten we misschien een andere definitie van auteur handhaven in dit geval?

Enkele literatuurtips die nader ingaan op verschillende modellen van auteurschap:

• Harold Love, Attributing authorship (2002): hierin onderscheidt Love een viertal auteursfuncties, de ‘precursory author’ (voorafgaande auteur), ‘executive author’ (uitvoerende auteur), ‘declarative author’ (validerende auteur) en de ‘revisionary author’ (reviserende of redactionele auteur). Aardig is de vergelijking die Love maakt tussen de productie van teksten en het maken van een film, ook daarvoor is een heel team nodig. Dit roept de vraag op: hoe werkt gecombineerde auteurschap in de moderne tijd?
• Het onderzoek van Gaston Franssen en Rick Honings richt zich op de auteur als celebrity, zie bijvoorbeeld de door hen geredigeerde bundel Idolizing authorship. Literary Celebrity and the Construction of Identity, 1800-present (2017). Welke verschijningsvormen van de auteur als celebrity zijn er zichtbaar door de tijd heen? Kunnen we voor vroegmoderne tijden en eerder eigenlijk wel spreken over een celebrity-auteur?
• In zijn studie over Harry Mulisch, De Mulisch Mythe (2015), gaat Sander Bax de (media)strategieën na die Mulisch aanwendt om zijn schrijversbeeld vorm te geven. In hoeverre is de auteur in staat zijn eigen beeld vorm te geven en welke technieken gebruikt hij/zij daarvoor? Wat is de beeldbepalende rol van de media in dezen?
• In 2015 verscheen een themanummer van Nederlandse Letterkunde over auteurschap getiteld ‘Het dichterschap in scene gezet’. In hun bijdrage ‘Een veelstemmig verhaal’ vergelijken Gerard Bouwmeester, Nina Geerdink en Laurens Ham vormen van auteurschap door de tijd heen. Dit artikel kan ter inspiratie dienen wanneer je zelf verschillende vormen van auteurschap door de tijd heen wilt vergelijken.

Dit veld ging niet alleen uit van een beeld van auteurschap gebaseerd op de individuele auteur, maar ook van een specifiek beeld van de autonome auteur. Recentelijk echter hebben verschillende cultuurwetenschappers een kanteling gesignaleerd in de waardering van de relatie tussen kunst en maatschappij. Deze verschuiving heeft geleid tot kritiek op het beeld van de autonome, onafhankelijke auteur zoals dat in het romantische gedachtegoed vorm kreeg (een kritiek die je bijvoorbeeld ook zag in het gedicht van Lucas Hirsch in Stap 1). Tegenwoordig gaat veel aandacht juist uit naar  uitgesproken geëngageerde aspecten van literatuur. Hoe kan de auteur, soms ondanks of juist dankzij zijn positie buiten de maatschappij, commentaar leveren op de wereld die hem omringt en waarvan hij/zij deel uitmaakt. Hoe levert literatuur een bijdrage aan publieke (politieke) discussies?

In de Nederlandse literatuurwetenschap worden deze vragen bijvoorbeeld behandeld in de volgende publicaties:

• Laurens Ham, Door prometheus geboeid. De autonomie en autoriteit van de moderne Nederlandse auteur (2015).
• Aukje van Roden, Literatuur, autonomie en engagement. Pleidooi voor een nieuw paradigma (2015).
• Thomas Vaessens, De revanche van de roman. Literatuur, autoriteit en engagement (2009).

Deze aandacht voor de meer geëngageerde aspecten van literatuur, oftewel de sociale verankering van literatuur in de samenleving, uit zich daarnaast eveneens in de aandacht voor populaire vormen van literatuur:

• Zo onderzocht het project Dutch Middle Brow Literature 1930-1940 verschillende vormen van publieksliteratuur, literatuur die meestal buiten de canonlijsten valt, maar die in de eigen tijd veel werd gelezen en verkocht. Treedt in dit soort publieksliteratuur een ander beeld van de auteur naar voren dan in de zogenaamde high brow-literatuur? Zetten auteurs van gebruiksliteratuur zich expliciet af tegen hun gecanoniseerde collega’s, of juist niet? Bij dit soort vragen naar de gebruiksfunctie van literatuur sluit ook het onderzoek van Erica van Boven naar bestsellers aan, gepubliceerd in Bestsellers in Nederland 1900-2015 (2015).
• In haar promotieonderzoek naar poëzie buiten het boek staat Kila van der Starre weer op een andere manier stil bij verschillende gebruiksvormen van poëzie. Van der Starre richt zich veeleer op de materiële kant van literatuur. Wat zijn eigenlijk de mediale grenzen van literatuur, in dit geval poëzie? Hoe spelen auteurs met de mogelijkheden die het medium (buiten het geijkte papieren boek) met zich brengt? Bekijk bijvoorbeeld eens het project ‘straatpoëzie’ waar gedichten in de publieke ruimte in kaart worden gebracht. Soms is het helemaal niet duidelijk wie de auteur is. In hoeverre is het publiek of de ruimte hier de auteur geworden?